Οι ορεινοί οπωρώνες αποτελούσαν για αιώνες ένα συμπληρωματικό, αλλά σημαντικό πόρο για τις τοπικές κοινότητες. Αναπτυσσόταν γύρω από μόνιμους ή περιστασιακούς οικισμούς, καθώς και κοντά σε ορεινά χωράφια, βοσκολίβαδα και άλλους χώρους δουλειάς και φιλοξενούσαν συνήθως ποικιλία δέντρων, όπως μηλιές, αχλαδιές και γκορτσιές, κερασιές, δαμασκηνιές και κορομηλιές, συκιές, κυδωνιές, καρυδιές και φουντουκιές. Το τοπίο συμπληρωνόταν από συστάδες καστανιές, αμπέλια και καρποφόρους θάμνους, όπως κρανιές και αγριοτριανταφυλλιές. Με τη συγκέντρωση του πληθυσμού, την εγκατάλειψη των περισσότερων ορεινών οικισμών, την αλλαγή των παραγωγικών προτύπων και την εντατικοποίηση-εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής, η οικονομική τους σημασία περιορίστηκε και οι περισσότεροι σταδιακά εγκαταλείφθηκαν. Ακόμα και έτσι όμως, παρέμειναν ένα σημαντικό στοιχείο του τοπίου, με μεγάλη οικολογική και κοινωνική σημασία.
Διεθνώς, τέτοιοι οπωρώνες αποκαλούνται «παραδοσιακοί οπωρώνες» και πρόσφατα έχουν συγκεντρώσει το ενδιαφέρον καθώς θεωρούνται όχι μόνο ως μία εξαιρετικά ήπια γεωργική πρακτική, αλλά και ένας πολύτιμος οικότοπος. Η οικολογική σημασία των οικοτόπων αυτών είναι μεγάλη, καθώς, εκτός από τα ίδια τα οπωροφόρα, έχει βρεθεί ότι φιλοξενούν στον υποόροφό τους μία μεγάλη ποικιλία ποωδών φυτών, μανιταριών, εντόμων, ασπόνδυλων κοκ, ενώ ταυτόχρονα οι καρποί τους προσφέρουν τροφή σε πολλά ζώα, πουλιά και θηλαστικά. Η Καφέ Αρκούδα για παράδειγμα, εμβληματικό είδος της ελληνικής πανίδας, βρίσκει μεγάλο μέρος της διατροφής της στους εγκαταλελειμμένους οπωρώνες· αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η διαθεσιμότητα αυτής της τροφής περιορίζει τις ζημιές που προκαλεί η αρκούδα σε ενεργές καλλιέργειες. Εξάλλου, οι παραδοσιακοί οπωρώνες, ως οικότοπος, είτε βρίσκονται ανάμεσα σε άλλες καλλιέργειες, είτε αποτελούν διάκενα στο δάσος, συμβάλλουν στη δομική περιπλοκότητα, την ποικιλομορφία δηλαδή του τοπίου, στη βελτίωση του κλίματος και του εδάφους και στην άμυνα από φυσικές καταστροφές. Για τους λόγους αυτούς, σε κάποιες χώρες, με κυριότερο παράδειγμα τη Μ. Βρετανία, οι παραδοσιακοί οπωρώνες, καλλιεργούμενοί ή εγκαταλελειμμένοι, έχουν ανακηρυχθεί σε «οικότοπος εθνικής σημασίας» και απολαμβάνουν αντίστοιχο καθεστώς προστασίας.
Η ανάγκη διάσωσης και αναγέννησης των εγκαταλελειμμένων πια οπωρώνων αποτέλεσε το κίνητρο για την εκπόνηση του έργου Regeneratio «Ολοκληρωμένη διαχείριση και αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και αυτοφυών καρποφόρων φυτών»[1]. Η βασική μας υπόθεση ήταν ότι η επανένταξη των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην παραγωγή μπορεί να προσφέρει ένα εισόδημα στις τοπικές κοινωνίες και τους παραγωγούς, ώστε αυτό να λειτουργήσει σαν ένα ουσιαστικό κίνητρο για τη διατήρησή και την ορθή διαχείρισή τους. Έτσι, βασικός στόχος του παραπάνω έργου, το οποίο υλοποιήθηκε πιλοτικά στην περιοχή της Οροσειράς Ροδόπης αλλά τα αποτελέσματά του αφορούν όλες τις ορεινές περιοχές, είναι η καταγραφή, χαρτογράφηση, περιβαλλοντική και ιστορική αξιολόγηση των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και τελικά η διαμόρφωση προτάσεων για την ορθή διαχείριση και την αξιοποίηση τους για την παραγωγή νέων, καινοτόμων διατροφικών προϊόντων θετικού περιβαλλοντικού αντίκτυπου και υψηλής διατροφικής αξίας.
Μέσω λοιπόν του παραπάνω έργου, κάναμε για πρώτη φορά μία εκτενή και αναλυτική καταγραφή των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων. Έτσι, στις 7 περιοχές της προκαταρκτικής έρευνας (Εθνικό Πάρκο Δάσους Δαδιάς – Λευκίμης – Σουφλίου, Οροσειρά Ροδόπης, Όρη Λεκάνης – Στενά Νέστου, Όρος Μπέλες, Ορεινό τόξο Αλμωπίας, Όρος Γράμος, Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, συνολικής έκτασης 614.500 hect) καταγράφθηκαν 481 σχετικές θέσεις. Ακόμα και αν η παραπάνω καταγραφή είναι ενδεικτική, αποτυπώνει το πλήθος και την έκταση των ορεινών παραδοσιακών οπωρώνων, εγκαταλελειμμένων και µη, καθώς αφορά ένα σημαντικό ποσοστό της χώρας (περίπου 8%) και ιδιαίτερα της ορεινής της έκτασης (περίπου 15%). Αν κάνουμε την εύλογη υπόθεση ότι µία αντίστοιχη κατάσταση συναντάται κατά µέσο όρο σε όλες τις ορεινές περιοχές, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι οι θέσεις των ορεινών εγκαταλελειμμένων ορεινών οπωρώνων ξεπερνούν τις 3.000. Το πλήθος αυτό είναι ενδεικτικό της σημασίας τους και του μεγέθους του παραγωγικού αυτού κεφαλαίου που μένει σήμερα αναξιοποίητο.
Ειδικότερα, στην περιοχή πιλοτικής εφαρμογής (ΕΠ Οροσειρά Ροδόπης) καταγράφθηκαν 51 εγκαταλελειμμένοι οπωρώνες και άλλες 54 συμπληρωματικές θέσεις. Η ελάχιστη έκταση των οπωρώνων εκτιμήθηκε (με βάση τις αεροφωτογραφίες του 1945) σε 7.735 hect (σύνολο εξεταζόμενης περιοχής 144.750 hect). Καταγράφθηκαν 24 είδη οπωροφόρων δέντρων και θάμνων, καθώς και 18 είδη δασικών ειδών, αφού οι θέσεις βρίσκονται σε διαδικασία σταδιακής διαδοχής από δασικά είδη. Τα βασικότερα είδη ήταν η κερασιά, η φουντουκιά, η κορομηλιά και η καρυδιά (βλ. πίνακα). Οι αφθονίες τους εκτιμήθηκαν σε δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες άτομα ανά είδος.
Ωστόσο, οι εγκαταλελειμμένοι αυτοί οπωρώνες βρίσκονται πια σε κακή κατάσταση. Τα φυτεμένα δέντρα που επιβιώνουν από την προηγούμενη περίοδο είναι λίγα και σε οριακή πια ηλικία (30-60 ετών, ανάλογα με το είδος). Τα δέντρα αυτά παρουσιάζουν πια χαμηλή ζωτικότητα και καρποφορία, καθότι παραμένουν χωρίς κλάδεμα ή άλλη περιποίηση από χρόνια, ενώ φέρουν πολλά επίφυτα και όγκο νεκρής ξυλείας. Δεν βρέθηκαν ωστόσο αξιοσημείωτες ασθένειες. Από την άλλη, στα περισσότερα είδη παρατηρείται ένας σημαντικός βαθμός φυσικής αναγέννησης, η οποία μάλιστα υποβοηθάται και από τα ζώα που καταναλώνουν τους καρπούς. Η αναγέννηση αυτή ωστόσο δεν αρκεί για να ανταγωνιστεί τα κυρίαρχα δασικά είδη, τα οποία εισβάλλουν και σταδιακά κυριαρχούν στις παλιές καλλιεργούμενες εκτάσεις. Έτσι, όλοι σχεδόν οι οπωρώνες βρίσκονται σε μία κατάσταση λιγότερο ή περισσότερο προχωρημένης διαδοχής από τα δασικά είδη της περιοχής, χάνονται με άλλα λόγια μέσα στο δάσος.
Η οικολογική και κοινωνική σημασία των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων και η οριακή κατάσταση διατήρησής τους σήμερα, υποδεικνύει την ανάγκη για ένα την υλοποίηση ενός διαχειριστικού σχεδίου, όπως συμβαίνει για όλους σημαντικούς τύπους οικοτόπου, το οποίο θα στοχεύει στη διατήρηση των εκτάσεων που περιέχουν οπωρώνες, μέσα από την ανάσχεση της δάσωσης, στη διατήρηση των ίδιων των δέντρων, στη διατήρηση των ειδών και των ποικιλιών, αλλά και στη διατήρηση της παραγωγικότητάς τους. Για το λόγο αυτό, προτείνεται και η ένταξη των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στους τύπους οικοτόπων εθνικής σημασίας και η λήψη μέτρων διαχείρισης όπως η καταγραφή και η επιστημονική παρακολούθησή τους, η ανάσχεση της διαδοχής με σημειακή, επιλεκτική απομάκρυνση δασικών ειδών, ο καθαρισμός του εδάφους και ο εμπλουτισμός με θρεπτικά, ο καθαρισμός των κορμών και των δέντρων, το κλάδεμα, το μπόλιασμα άγριων φυτών, οι φυτεύσεις νέων δενδρυλλίων, η ex-situ διατήρηση ποικιλιών μέσα από τη μεταφύτευσή τους σε πιο προσβάσιμα σημεία, η προστασία της άγριας πανίδας και η ενίσχυση της μελισσοκομία που συμβάλλουν αμφότερες στη φυσική αναγέννηση. Φυσικά, ακόμα μεγαλύτερη σημασία έχει η ενίσχυση των καλλιεργούμενων παραδοσιακών οπωρώνων, ώστε να μην εγκαταλειφθούν και αυτοί.
Σήμερα ωστόσο, τέτοιες δράσεις είναι δύσκολο ωστόσο να πραγματοποιηθούν σε μεγάλη κλίμακα και ακόμα και αν εξασφαλιζόταν για μία φορά, είναι ακόμα πιο δύσκολο να έχουν συνέχεια. Έτσι, η βασική υπόθεση εργασίας του παρόντος έργου ήταν ότι η επανένταξη των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην παραγωγή, μπορεί να προσφέρει ένα εισόδημα στις τοπικές κοινωνίες και τους παραγωγούς, ώστε αυτό να λειτουργήσει σαν ένα ουσιαστικό κίνητρο για τη διατήρησή και την ορθή διαχείρισή τους. Σύμφωνα με το σκεπτικό αυτό, η εκμετάλλευση αυτή προτείνεται να γίνει από τους παραγωγούς (γεωργούς, κτηνοτρόφους, μελισσοκόμους, υλοτόμους κα) που ήδη ζουν και δραστηριοποιούνται σε κάθε περιοχή ενδιαφέροντος, ως συμπληρωματική δραστηριότητα και με στόχο την ενίσχυση του υφιστάμενου εισοδήματός τους.
Στη βάση αυτή, πραγματοποιήθηκε μία οικονομοτεχνική μελέτη, η οποία εξετάζει το ερώτημα κατά πόσο η επανένταξη των εγκαταλελειμμένων οπωρώνων στην παραγωγή και μέσω αυτής η εξασφάλιση της ορθής διαχείρισης και της προστασίας τους, μπορεί να θεωρείται οικονομικά βιώσιμη και συμφέρουσα. Η απάντηση μπορεί να είναι θετική, κάτω όμως από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Πρώτη, και καθοριστική, προϋπόθεση είναι το κόστος των αρχικών φυτοτεχνικών εργασιών που θα καταστήσουν έναν εγκαταλειμμένο οπωρώνα ξανά προσβάσιμο και ως ένα βαθμό αξιοποιήσιμο, να αναλαμβάνεται από δημόσιο φορέα. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει βέβαια την πλήρη αποκατάσταση της καλλιεργήσιμης γης στην αρχική της μορφή και την ολική αποδάσωση, αλλά επιλεγμένες παρεμβάσεις που θα διαμορφώσουν ένα λειτουργικό, σύνθετο αγροδασικό τοπίο. Τέτοιες παρεμβάσεις είναι εφικτό να αναληφθούν από Φορείς Διαχείρισης, Δασαρχεία ή Δήμους και να χρηματοδοτηθούν από αντίστοιχα αγροτικά ή περιβαλλοντικά προγράμματα, όπως ίσως το επόμενο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020.
Τέτοιες πρωτοβουλίες, εκτιμούμε, μπορούν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ της υποστήριξης της άγριας ζωής και της ενίσχυσης των παραγωγών. Οι ίδιοι οι οπωρώνες άλλωστε, αποτελούν ένα εξαιρετικό παράδειγμα κοινωνικού και συνάμα φυσικού στοιχείου του τοπίου, το οποίο αμβλύνει τα όρια ανάμεσα σε αυτό που θεωρείται «φυσικό» και σε αυτό που θεωρείται «ανθρωπογενές» και μας υποδεικνύει να ξεπεράσουμε τις στερεοτυπικές εικόνες που θέλουν τον «άνθρωπο» να παρεμβαίνει γενικά ως μία εξωγενής δύναμη διαταραχής μίας κατά τα άλλα αρμονικής φύσης. Η πραγματικότητα στα ελληνικά βουνά αποδεικνύεται συχνά πολύ πιο σύνθετη – και πολύ πιο όμορφη.
Νίκος Νικήσιανης, Διδάκτορας Βιολογίας
———————————————
[1] Το έργο εντάσσεται στην Πράξη «Εκπόνηση σχεδίων Ερευνητικών & Τεχνολογικών Αναπτυξιακών έργων Καινοτομίας (ΑγροΕΤΑΚ)» με MIS 453350, στο πλαίσιο του ΕΠ «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού», ΕΣΠΑ 2007-2013. Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους και συντονίζεται από τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Δασολογικών Ερευνών, Υπεύθυνος Παρακολούθησης Δρ. Γ. Τσιουρλής.
Αναλυτικά τα αποτελέσματα του έργου βρίσκονται στην ιστοσελίδα oporones.wordpress.com. Από τη σελίδα αυτή ο επισκέπτης μπορεί να κατεβάσει και τον «Οδηγό Αναγνώρισης, Διαχείρισης και Αξιοποίησης Εγκαταλελειμμένων Οπωρώνων» που συμπυκνώνει τα ευρήματα και τις προτάσεις.
ΚατηγορίεςΔιάφορα
Αφήστε μια απάντηση