Από την παιδική μου ηλικία, κάθε καλοκαίρι όταν κατέβαινα στο Ηράκλειο, άκουγα ανθρώπους να μιλούν με περηφάνεια για τον πασίγνωστο Κρητικό Αίγαγρο που οι Κρήτες αποκαλούν Αγρίμι (ένα αρσενικό Αγρίμι που είχε δωρηθεί στον Τρούμαν, τον πρόεδρο των Η.Π.Α., ήταν το περίφημο ‘Κρι-κρι’).
Του Αλκιβιάδη Γκέσκου
Θυμάμαι που ο παππούς μου με πήγαινε σε ένα ζωολογικό κήπο όπου υπήρχε ένας μεγάλος αγριμότραος (ενήλικο αρσενικό) σε ένα μικρό κλουβί. Η ανάμνηση που συγκράτησα είναι ενός λευκού οπληφόρου ζώου που του έφτανα στο μπόι όσο σε ένα ψηλό άλογο σήμερα…Μετά από πολλά χρόνια, η μοίρα (;) το έφερε να μελετώ, ως βιολόγος, το Αγρίμι στα άγρια βουνά των Σφακίων. Μύθος για μένα τότε, και γενικώς άγνωστο στο ευρύ κοινό εκτός από όσους το κυνηγούσαν ή έβοσκαν τα κοπάδια τους στις περιοχές του.
Η πρώτη μου οπτική επαφή στην εξοχή ήταν το 2004 στο φαράγγι της Σαμαριάς των Λευκών Ορέων κοντά στον ομώνυμο οικισμό: Μια σανάδα (ενήλικο θηλυκό) με το σαναδάκι (θηλυκό στο δεύτερο έτος ζωής) και το αγριμάκι της (Αγρίμι στο πρώτο έτος της ζωής του). Η εικόνα τους, την ώρα που τα παρατηρούσα, μου έχει μείνει στο μυαλό σαν κινηματογραφική ταινία, μαζί με όσες σκέψεις κι απορίες που σαν χείμαρρο είχε δημιουργήσει η πολυαναμενόμενη εκείνη πρώτη συνάντηση.
Σανάδα με το αγριμάκι που θηλάζει
Έκτοτε, η ενασχόληση δημιούργησε αμέτρητες απογοητεύσεις αλλά και συγκινήσεις. Ακόμα και σήμερα δεν παύω να ταράσσομαι από χαρά σαν μικρό παιδί όποτε θα δω αυτό το σπάνιο πλάσμα. Και πως θα γινόταν άλλωστε, ένας Γερμανός επιστήμονας, ο Schultze–Westrum, που κατά τη 10ετία του 60 ασχολήθηκε με την διατήρηση των αίγαγρων στην Ελλάδα, έγραψε αργότερα ότι από όλα τα υποείδη των αιγάγρων, το Κρητικό είναι το πιο όμορφο.
Στην ομορφιά του θα έλεγα, επιπλέον, πως δεν συντελεί μόνο η εξωτερική εμφάνιση αλλά και οι κινήσεις, οι έξυπνες αντιδράσεις και, γενικότερα, η συμπεριφορά του. Εκείνα δε, που ξετρελαίνουν τον παρατηρητή με την ευκινησία τους είναι τα μικρά, τα αγριμάκια.
Τα Αγρίμια εδώ και δύο περίπου αιώνες συρρικνώνονται συνεχώς σε εδάφη και πληθυσμό και απειλούνται με εξαφάνιση. Αν και ο αριθμός του έχει ανακάμψει τοπικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρις στην ίδρυση του Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς, το μέλλον διαφαίνεται ακόμα δυσοίωνο. Αίτιο είναι, κυρίως, η ζήτηση για το κρέας τους (μαύρη αγορά), σε συνδυασμό με τα τεχνολογικά ανεπτυγμένα όπλα αλλά και τη γενικότερη αντιμετώπιση της λαθροθηρίας στην Ελλάδα σαν ένα μικρό κακό.
Αγριμάκι
Η δημιουργία «ρεζερβών» σε ακατοίκητες νησίδες χαμηλού υψομέτρου δεν αποτελεί πανάκεια για τη διατήρηση του καθώς η εξέλιξη δεν σταματά και στα μέρη αυτά η φυσική επιλογή δρα διαφορετικά από ότι π.χ., στα Λευκά Όρη. Αν και χρειάζεται και αυτό το μέτρο, η έμφαση δεν πρέπει να παύσει να δίνεται στην εξασφάλιση της διαιώνισής του in situ στην Κρήτη.
Κατά τη διάρκεια της διδακτορικής έρευνάς μου, μέρος της οποίας αφορούσε – πέραν της προστασίας του – την αναπαραγωγική συμπεριφορά και τα εξωτερικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του Αγριμιού, το φωτογράφισα στο φυσικό του περιβάλλον αρκετές φορές. Λίγα κάδρα βγήκαν δυστυχώς καθαρά. Τα περισσότερα δε, ήταν μακρινά.
Εκτός του ότι ο κύριος σκοπός μου δεν ήταν η φωτογραφία per se (αν και κατέβαλα σημαντικό κόπο και για να αποθανατίσω εικόνες-τεκμήρια των πληροφοριών που συνέλεγα), η βασική αιτία για την δυσκολία φωτογράφισης είναι το ότι τα ζώα αυτά έχουν επιβιώσει από ανελέητο κυνήγι με το να είναι, λόγω εμπειρίας ή και εκ φύσεως, ιδιαίτερα επιφυλακτικά και έτσι να κρύβονται από τον άνθρωπο.
Η κατάσταση ήταν όμως διαφορετική στον οικισμό της Σαμαριάς. Εκεί, τα Αγρίμια έχουν ξεθαρρέψει από τη δεκαετία του 80 σε βαθμό που ορισμένα, τουλάχιστον τα τελευταία 15-20 χρόνια, να επαιτούν ή και να απαιτούν (!) τροφή από τους επισκέπτες του Δρυμού. Η παρουσία τους έτσι ενδείκνυται για κοντινά πλάνα. Πολλοί λένε βέβαια ότι δεν έχει αξία να «βγάζει» κανείς «ημερωμένα» ζώα. Εν πάση περιπτώσει, τα συγκεκριμένα μόνο ήμερα δεν είναι…
Ενήλικο αρσενικό άτομο. Φωτο Τάσος Σακούλης
Εδώ πρέπει να αναφέρω ότι στα προχριστιανικά χρόνια το Αγρίμι ήταν ιερό ζώο: εκτός από σχετικές αναπαραστάσεις π.χ., σε τοιχογραφίες και νομίσματα, αρχαίες θρησκευτικές παραδόσεις, και κοσμήματα που εικάζεται πως κοσμούσαν κέρατα ζωντανών Αγριμιών, υπάρχει κι ένας σφραγιδόλιθος που απεικονίζει αρσενικούς αίγαγρους στην κορυφή μινωικού ιερού. Ίσως το είδος αυτό να μας εντυπωσίαζε ανέκαθεν λόγω της ευφυΐας του στην οποία προφανώς οφείλεται και η οικειότητα που τα αγριοκάτσικα δείχνουν στο δικό μας είδος όπου δεν απειλούνται.
Ασφαλώς, το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν τους είναι ξένο: όχι μόνο μεταφέρθηκαν στην Κρήτη με πλοιάρια πριν μερικές χιλιάδες χρόνια, αλλά και εξελίχθηκαν σε ένα πυκνοκατοικημένο και έντονα καλλιεργημένο νησί.
Δυτικές πλαγιές φαραγγιού Σαμαριάς, βιότοπος αγριμιών
Εκτός χειμώνα, τα Αγρίμια του Δρυμού απαντώνται με το φως της ημέρας κυρίως σε υψόμετρα μεταξύ 200 και 1.200 μέτρων. Τα φαράγγια του Καλόκαμπου και του Πεντακτένη όπου επίσης ζουν Αγρίμια, αποτελούν τα δύο κυριότερα παραφάραγγα εκείνου της Σαμαριάς.
Το καφέ χρώμα του τριχώματος και οι σκούρες/μαύρες λωρίδες στο πρόσωπο, στα άκρα και αλλού, βοηθούν οπληφόρα όπως το Αγρίμι στο να κρύβονται στα δάση. Γενικά, το Αγρίμι διαφέρει από τα ηπειρωτικά υποείδη αίγαγρου aegagrus blythi και chialtanensis σε 10 έως 15 από 23 εξωτερικούς μορφολογικούς χαρακτήρες που έλεγξα. Δεν βρέθηκαν επ’ αυτών αποδείξεις για κατοικίδια φύση του Κρητικού πληθυσμού (βλ. όμως και παρακάτω, σχετικά με το πρόβλημα των διασταυρώσεων με τις κατοικίδιες αίγες).
Τα σπήλαια και οι βραχοσκεπές προσφέρουν προστασία από άσχημες καιρικές συνθήκες (βροχή, καύσωνας κλπ) στο Αγρίμι. Βρίσκει επίσης καταφύγιο από τον άνθρωπο. Έτσι, σε ορισμένα σπήλαια έχουν συγκεντρωθεί τεράστιες ποσότητες περιττωμάτων.
Σανάδα με το αγριμάκι της μηρυκάζουν σε πλατιά πέτρα. Στο φόντο υπάρχει κατακρημνισμένο σπήλαιο
Τα αγριοκάτσικα τρέφονται με φύλλα δέντρων και θάμνων, πόες, βρύα και άλλα φυτικά είδη αλλά και μανιτάρια. Τα ζώα επωφελούνται από τις ανθρώπινες κατασκευές. Στον οικισμό της Σαμαριάς, καταφέρνουν με άλματα να σκαρφαλώσουν σε ταράτσες άνω των τριών μέτρων προκειμένου να φτάσουν ψηλά κλαδιά από μουριές ή και απλά να ξεκουραστούν.
Οι γεννήσεις στα Λευκά Όρη λαμβάνουν χώρα γενικώς Απρίλιο με Μάιο. Το ποσοστό επιβίωσης ως το δεύτερο έτος ζωής ήταν περίπου 21 % για τα αρσενικά και 35% για τα θηλυκά αγριμάκια του φαραγγιού της Σαμαριάς μεταξύ 2006 και 2007, σε μέρος του πληθυσμού.
Σχετικά σημαντικό ποσοστό των γεννήσεων στον Ε.Δ. Σαμαριάς είναι δίδυμα. Σε δίδυμα διαφορετικού φύλου, το αρσενικό γίνεται σε λίγους μήνες πολύ μεγαλύτερο σε μέγεθος, κάτι που υποδεικνύει διαφορές ως προς την αύξηση κατά την περίοδο της γαλουχίας. Τα αγριμάκια ξεκινούν να απογαλακτίζονται Αύγουστο με Σεπτέμβριο κι έχουν γίνει πλήρως φυτοφάγα μες στον Νοέμβριο.
Τα κέρατα ξεκινούν να εμφανίζονται από τον Ιούνιο. Κέρατα φέρουν και τα δύο φύλα αλλά στα αρσενικά γίνονται πολύ μεγαλύτερα ξεπερνώντας σε μερικά ενήλικα ακόμα και τα 80 εκ μήκος.
Νεαρό αρσενικό 2,5 ετών
Από το δεύτερο ως και το τέταρτο έτος ζωής εκτός περιόδου ζευγαρώματος, τα αρσενικά ζουν μόνα ή σε κοπάδια αρσενικών αυτών των ηλικιών. Κοπάδια, σύμφωνα με ιστορικές και σύγχρονες μαρτυρίες από τους ανθρώπους της περιοχής, σχηματίζουν και τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα.
Τα θηλυκά μένουν μαζί με τη μάνα τους και τα μικρότερα αδέρφια τους ως περίπου τη συμπλήρωση του δεύτερου έτους ζωής. Τα θηλυκά θα ζευγαρώσουν γενικά με επιτυχία, το νωρίτερο, στο τρίτο έτος της ζωής τους. Το αρσενικό θα επιχειρήσει για πρώτη φορά να ζευγαρώσει από το δεύτερο έτος του. Τα νεαρά αρσενικά, στο κύριο μέρος της περιόδου του ζευγαρώματος, αποφεύγουν ή και εκδιώχνονται από τα ενήλικα άτομα, Επιστρέφοντας συναναστρέφονται και φλερτάρουν θηλυκά, ανήλικα ή και ώριμα, που ίσως δεν έχουν ζευγαρώσει ακόμα.
Νεαρό θηλυκό με φύλλο συκιάς στο στόμα
Οι μάχες μεταξύ αρσενικών από νεαρή ηλικία, εκτός του ότι εκγυμνάζουν, συντελούν στη δημιουργία κυριαρχικής ιεραρχίας χάρις στην οποία αποφεύγονται οι -ενίοτε μέχρι θανάτου- συμπλοκές με μεγαλύτερης κλάσης άτομα, κατά την περίοδο του οργασμού.
Τα μικρά των σανάδων που ζητούν τροφή από τους επισκέπτες του Δρυμού μαθαίνουν τεχνικές αυτής της στρατηγικής επιβίωσης όταν ξεκινήσουν να ακολουθούν συνεχώς τις μανάδες τους. Πάντως, το τάισμα των ζώων πρέπει να αποθαρρύνεται διότι μακροπρόθεσμα τους επιφέρει αρνητικές συνέπειες.
Δύο είναι τα κύρια ερωτήματα για το Αγρίμι που δυστυχώς επαναλαμβάνονται διαχρονικά: το ποιοτικό και το ποσοτικό. Το πρώτο έχει δημιουργήσει τεράστια αβεβαιότητα και αφορά την προέλευσή του (πολλοί αμφισβητούν την άγρια καταγωγή του) αλλά και τον βαθμό υβριδισμού με τις κατοικίδιες αίγες.
Φουριάρικη (αδέσποτη) κατοικίδια αίγα στον Ε.Δ. Σαμαριάς
Ζευγάρωμα συντελείται εξακριβωμένα με τις τελευταίες. Δεν γνωρίζουμε όμως σε τι ποσοστό υπάρχουν τα σχετικά «κατοικίδια» αλληλόμορφα στον πληθυσμό. Ευτυχώς προσωρινά υπερέχουν τα άτομα με άγρια χαρακτηριστικά και συμπεριφορά. Φαίνεται πως στην Κρήτη εκφυλίζονται κι εξαφανίζονται οι κατοικίδιοι χαρακτήρες λόγω της φυσικής επιλογής. Εντούτοις, η συνεχιζόμενη ύπαρξη «φουριάρικων» αινών, ακόμα και μέσα στις προστατευμένες περιοχές δημιουργούν τον 2ο και 3ο από τους σημαντικότερους κινδύνους για το Αγρίμι (υβριδισμός και τροφικός ανταγωνισμός) μετά τη λαθροθηρία.
Στην φωτογραφία ο Σελινιώτης Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης με το εξημερωμένο αγρίμι του που θέλησε να κάνει δώρο στον τότε πρόεδρο της Αμερικής Χάρι Τρούμαν. Η ιστορία λέει ότι ο πρόεδρος δέχτηκε το δώρο και μάλιστα κάλεσε τον ίδιο στην Αμερική για να του το παραδώσει
Το ποσοτικό ερώτημα δεν έχει ποτέ, και ίσως δεν πρόκειται, να απαντηθεί με ακρίβεια. Κατά το 1950, εκτιμήθηκε πρόχειρα πως υπήρχαν περίπου 100 αγρίμια στο νησί (Λευκά Όρη). Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, φαίνεται πως μετά από σταδιακή αύξηση, ο αριθμός κυμαινόταν ετησίως μεταξύ 850 και 1100 ατόμων την περίοδο των γεννήσεων.
Κείμενο/φωτο Αλκιβιάδης Γκέσκος, Bιολόγος
Δείτε το άρθρο στο 12ο τεύχος του e-περιοδικού PhotoPhysis. Εκεί θα βρείτε και ολόκληρο το πλούσιο φωτογραφικό υλικό που το συνοδεύει.
ΚατηγορίεςΆγρια Ζωή, Περιβάλλον
Απάντηση