Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΕΘΙΑΓΕ (Τεύχος 40, Απρίλιος – Ιούνιος 2010) – Τριμηνιαία έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας

Η σημασία της αναψυχής και του δασοτουρισμού στη διαχείριση των δασών

Δρ Κωνσταντίνος Κασιούμης, Τακτικός Ερευνητής ΕΘΙΑΓΕ
Σταθμός Γεωργικής Έρευνας Ιωαννίνων

Τα δάση για πολλούς αιώνες θεωρούνται ως σημαντική πηγή διαφόρων προϊόντων και αξιοποιούνται ιδίως για τις παραγωγικές τους λειτουργίες, κυρίως το ξύλο και τα παραγωγό του, το φλοιό, τη ρητίνη, τη βοσκήσιμη ύλη, τα θηράματα κ.λπ. Τις τελευταίες δεκαετίες, παράλληλα με την εντεινόμενη συνειδητοποίηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, εκτιμώνται σε αυξανόμενο βαθμό και οι ρυθμιστικές – προστατευτικές λειτουργίες των δασών, όπως είναι η ρύθμιση του υδατικού ισοζυγίου και η ισορροπία στην ατμόσφαιρα, η προστασία των εδαφών και η εδαφογένεση, η βελτίωση του κλίματος, η διατήρηση της βιοποικιλότητας κ.λπ. Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται ολοένα και περισσότερο η μεγάλη σημασία των λεγάμενων κοινωνικοπολιτιστικών λειτουργιών, όπως είναι η προσφορά στον άνθρωπο αισθητικών και πνευματικών απολαύσεων, καθώς και ευκαιριών υπαίθριας αναψυχής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης – εκπαίδευσης, που θεωρούνται ότι συμβάλλουν σημαντικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του σύγχρονου ανθρώπου.

Οι παραπάνω σύνθετες λειτουργίες των δασών και οι αντίστοιχες ωφέλειες για τον άνθρωπο, υπάρχουν εν δυνάμει σε όλα τα δάση, ακριβώς λόγω της ίδιας της φύσης και της σύνθεσής τους, ως φυσικών οικοσυστημάτων που ανανεώνονται βιολογικά. Και αυτό είναι ανεξάρτητο από την αντίληψη του ανθρώπου για την αξία των δασών και την αντίστοιχη χρήση τους. Είναι γεγονός άλλωστε ότι για πολλά χρόνια, σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και σήμερα, το ενδιαφέρον του ανθρώπου επικεντρώνεται στις παραγωγικές λειτουργίες των δασών και δε δίνεται μεγάλη σημασία στην οργάνωση των άλλων λειτουργιών τους. Ισχύει κυριολεκτικά αυτό που λέμε όλοι μας σε διάφορες περιπτώσεις “βλέπουμε το δέντρο και χάνουμε το δάσος”. Με την αυξανόμενη σημασία των προστατευτικών – ρυθμιστικών λειτουργιών και την εντεινόμενη ζήτηση ευκαιριών αναψυχής, δημιουργείται επιτακτική ανάγκη για τη δασοπονία να αναζητήσει νέους προσανατολισμούς στην πολιτική και τις μεθόδους διαχείρισης των δασών, ώστε να ανταποκριθεί πληρέστερα στην αποστολή της.

Προς την κατεύθυνση αυτή, είναι ανάγκη να συνειδητοποιηθεί ότι η διαχείριση πρέπει να υπολογίζει όλες τις λειτουργίες και αξίες που υπηρετούν τα δάση. Η έννοια της πολλαπλής χρήσης τους είναι μια πρόκληση για τη διεύρυνση του ορίζοντα της σκέψης μας ώστε να γίνουμε ορθοί διαχειριστές των σημαντικών αυτών φυσικών πόρων. Επιβάλλεται η αντιμετώπιση των δασικών οικοσυστημάτων στο πλαίσιο των αρχών που έχουν κατοχυρωθεί με την έννοια της “ολοκληρωμένης αειφόρου διαχείρισης”. Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, ο κύριος σκοπός της διαχείρισης (ή κύριοι σκοποί) επιδιώκεται πάντοτε στο πλαίσιο διατήρησης όλων των εν δυνάμει λειτουργιών και ωφελειών του δάσους ως οικοσυστήματος και εξετάζεται σε συνδυασμό με τις ανάγκες και τις προοπτικές της ευρύτερης περιοχής, με βάση συγκεκριμένους κανόνες και πρακτικές διαχείρισης που έχουν καθιερωθεί για το σκοπό αυτό. Τέτοιες πρακτικές είναι κυρίως το σχέδιο διαχείρισης – που καθορίζει με σαφήνεια τους σκοπούς και τα μέσα διαχείρισης – η ζωνική διάκριση επί μέρους εκτάσεων, η ουσιαστική επίβλεψη της διαχείρισης από κατοχυρωμένο και κατάλληλο φορέα και η εφαρμογή της διαχείρισης με βάση ειδικό σχέδιο παρακολούθησης (monitoring) της κατάστασης των οικοσυστημάτων και της αποτελεσματικότητας των μέτρων διαχείρισης.

Οι παραπάνω επισημάνσεις έχουν ιδιαίτερη σημασία στο θέμα της δασικής αναψυχής (αναψυχή και δασοτουρισμός) που έχει αποκτήσει μεγάλη σπουδαιότητα ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες ως έκφραση της κοινωνικοπολιτιστικής λειτουργίας του δάσους. Ένας συνεχούς αυξανόμενος αριθμός κατοίκων, ιδιαίτερα από τις αστικές περιοχές, αισθάνεται την ανάγκη να ξεφύγει προσωρινά από τη ρουτίνα ή την ένταση της καθημερινής ζωής, αναζητώντας την ηρεμία, την αναζωογόνηση και την ευχαρίστηση που προσφέρει η αναψυχή στον ορεινό χώρο και το δάσος. Η συμμετοχή σε δραστηριότητες υπαίθριας αναψυχής στο δασικό χώρο αποτελεί ουσιαστική επιδίωξη σε ολοένα και περισσότερα στρώματα του πληθυσμού, που αντιλαμβάνονται την ύπαιθρο, το δάσος, ως απαραίτητα στοιχεία της ποιότητας ζωής. Είναι φανερό ότι οι ανάγκες αυτές δεν μπορούν πλέον να αγνοηθούν στη διαμόρφωση της δασικής πολιτικής και την άσκηση της δασοπονίας γενικότερα.

Η κατάλληλη οργάνωση των δασών για την παροχή ευκαιριών αναψυχής

Η δασική αναψυχή είναι μια ιδιαίτερη μορφή υπαίθριας αναψυχής και αντίστοιχες πρέπει να είναι οι δραστηριότητες και οι ευκολίες που παρέχονται στα δάση για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών τους. Παρά το γεγονός ότι όλες οι υπαίθριες δραστηριότητες μπορούν να επιδιωχθούν, ίσως με διαφορετική έμφαση, στα δάση ή άλλες δασικές εκτάσεις – και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις το δασικό περιβάλλον τις κάνει περισσότερο ελκυστικές – αυτό δε σημαίνει ότι το δάσος πρέπει να χρησιμοποιείται για κάθε είδους υπαίθριες δραστηριότητες.

Η δασική αναψυχή διαφοροποιείται σε σχέση με άλλες μορφές υπαίθριας αναψυχής, κυρίως από το γεγονός ότι οι ανάγκες που ικανοποιούνται στη δασική αναψυχή συνδέονται ιδίως με την απόλαυση του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου του δάσους και όχι απλά με την ικανοποίηση από τη συμμετοχή σε υπαίθριες δραστηριότητες, που μπορεί άλλωστε να επιδιώξει κανείς και σε άλλου είδους υπαίθριους χώρους. Σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι δασικοί επισκέπτες επιθυμούν συνήθως να ξεφύγουν από τη ρουτίνα ή την ένταση ιδίως της αστικής ζωής και να περάσουν ευχάριστα με την οικογένεια ή φίλους, επιδιώκοντας απλές και όχι οργανωμένες υπαίθριες δραστηριότητες, σε ένα ελκυστικό περιβάλλον, που διατηρεί αναλλοίωτα τα βασικά χαρακτηριστικά του. Τέτοιες δραστηριότητες είναι κυρίως το υπαίθριο γεύμα, απλά και άτυπα παιχνίδια για μικρούς και μεγάλους, η ξεκούραση και χαλάρωση, η πεζοπορία – περιήγηση και η απόλαυση της φύσης και του τοπίου, καθώς και η γνωριμία και κατανόηση των ιδιαίτερων στοιχείων του δασικού οικοσυστήματος. Για την οργάνωση των δραστηριοτήτων αυτών, γίνεται κατάλληλη εκμετάλλευση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του δασικού περιβάλλοντος σε επιλεγμένες θέσεις, όπως μικροδιάκενα, επίπεδες εκτάσεις, ύπαρξη νερού, τοπιακά στοιχεία κ.λπ. Λαμβάνοντας συγχρόνως μέριμνα για τη διατήρηση της δομής και της συγκόμωσης του δάσους, ώστε και οι επισκέπτες να απολαμβάνουν καλύτερα την παραμονή τους και το ίδιο το δάσος να διατηρεί ουσιαστικά αναλλοίωτο τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.

Είναι πολύ σημαντικό να κατανοηθεί παράλληλα, ότι η πραγματική φύση της δασικής αναψυχής και η ουσιαστική ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου που τον οδηγούν στο δάσος για την αναψυχή του, εξυπηρετούνται καλύτερα όταν οι οποιεσδήποτε ευκολίες και εγκαταστάσεις δασικής αναψυχής και οι αντίστοιχες δραστηριότητες, διευκολύνουν απλά τον επισκέπτη για την ευχάριστη παραμονή του στο δάσος, χωρίς να αποτελούν καθαυτές τον κύριο πόλο έλξης, που θα τον αποσπούν από το φυσικό περιβάλλον, που πρέπει να τον προσελκύει στο δάσος. Χρειάζεται επίσης ιδιαίτερη προσοχή ώστε οι οποιεσδήποτε ευκολίες και κατασκευές αναψυχής να προσαρμόζονται στο φυσικό περιβάλλον και το τοπίο του δάσους, αξιοποιώντας κυρίως παραδοσιακά υλικά και τρόπους κατασκευής, ώστε να εξυπηρετούν απλά τον επισκέπτη για την επιδίωξη των ανωτέρω δραστηριοτήτων δασικής αναψυχής, με ευκολία κίνησης, σχετική άνεση και ασφάλεια, χωρίς να επιδιώκεται να εντυπωσιάζουν οι ίδιες με τα χαρακτηριστικά τους.

Δασική αναψυχή και περιβαλλοντική ενημέρωση – εκπαίδευση

Το γεγονός ότι η δασική αναψυχή δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται απλά ως μια πρωτοβουλία για την εξυπηρέτηση της ζήτησης του κοινού για υπαίθριες δραστηριότητες δημιουργεί ορισμένες πρόσθετες υποχρεώσεις σε αυτούς που έχουν την ευθύνη για την οργάνωση της αναψυχής στο δάσος. Η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση του κοινού για περιβαλλοντικά θέματα και η συνειδητοποίηση της ανάγκης για την προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος καθιστά σημαντική την εκπαιδευτική πλευρά της αναψυχής, το ρόλο της στην ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του δάσους.

Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δίνεται παράλληλα στην επιλογή και κατάλληλη οργάνωση ειδικών περιβαλλοντικών μονοπατιών- μονοπάτια μελέτης της φύσης-που όχι μόνο εξυπηρετούν την ευχάριστη πεζοπορία και περιήγηση στο φυσικό περιβάλλον, αλλά παρέχουν επίσης τη δυνατότητα στον επισκέπτη να γνωρίσει από κοντά τα ιδιαίτερα περιβαλλοντικά, πολιτιστικά ή άλλα σημεία ενδιαφέροντος του δάσους και της ευρύτερης περιοχής.

Οι παραπάνω απόψεις αποκτούν ιδιαίτερη σημασία όταν το δάσος ή περιοχές του ανήκουν σε “προστατευόμενες περιοχές”, στους σκοπούς κήρυξης των οποίων περιλαμβάνεται ασφαλώς και η περιβαλλοντική ενημέρωση – εκπαίδευση του κοινού. Πράγματι στις προστατευόμενες περιοχές, λόγω του ειδικού θεσμικού καθεστώτος και της ιδιαίτερης σημασίας τους, καθώς και της ενασχόλησης επιστημόνων από διάφορες ειδικότητες με τη διαχείρισή τους, έχει αποκτήσει ουσιαστικό νόημα και η ιδέα της “ολοκληρωμένης αειφορικής διαχείρισης” που έχει εφαρμοστεί με επιτυχία σε πολλές περιπτώσεις σε διάφορες χώρες.

Δασική αναψυχή και ανάπτυξη ορεινών – δασικών περιοχών

Η οργάνωση τον δάσους για αναψυχή στοχεύει κατά προτεραιότητα στην ικανοποίηση σύγχρονων κοινωνικών αναγκών, σε συνδυασμό με την ενημέρωση – εκπαίδευση του κοινού για το δάσος και το φυσικό περιβάλλον. Ωστόσο, δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από τις τοπικές συνθήκες και τις ανάγκες της ευρύτερης περιοχής στην οποία βρίσκεται το δάσος.

Στο θέμα αυτό θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία. Η λειτουργία των δασών και των φυσικών οικοσυστημάτων γενικότερα ως πόλος έλξης επισκεπτών, δημιουργεί σημαντικές ευκαιρίες απασχόλησης του τοπικού πληθυσμού και νέες οικονομικές δυνατότητες, κυρίως με την ανάγκη παροχής ευκολιών εξυπηρέτησης των επισκεπτών. Συμβάλλει έτσι σημαντικά στην αναζωογόνηση συνήθως απομονωμένων περιοχών. Οι ευκαιρίες απασχόλησης του τοπικού πληθυσμού αφορούν αρχικά την κατάλληλη οργάνωση και λειτουργία των χώρων ή περιοχών αναψυχής με σκοπό τη γνωριμία και την απόλαυσή τους από τους επισκέπτες. Υπάρχουν όμως περαιτέρω ευκαιρίες για δημιουργία θέσεων εργασίας, καθώς με την εκδρομική έξοδό τους, οι επισκέπτες εκτός από τη γνωριμία και την απόλαυση του φυσικού περιβάλλοντος, επιζητούν ακόμα να επισκεφτούν και να γνωρίσουν ενδιαφέροντα στοιχεία (φυσικά, πολιτιστικά, ιστορικά και άλλα) που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή. Αναφέρονται, για παράδειγμα, στη δημιουργία ευκολιών διανυκτέρευσης, σίτισης και ψυχαγωγίας, σε διάφορες εξυπηρετήσεις όπως ιατρικές υπηρεσίες, τηλεπικοινωνίες, ατομικές ανάγκες, στην εξασφάλιση υπηρεσιών ενημέρωσης και ξενάγησης των επισκεπτών για την ευρύτερη περιοχή γενικότερα και ακόμα στην προώθηση και πώληση αγαθών και προϊόντων της περιοχής, αναμνηστικών κ.λπ.

Η αξιοποίηση της δασικής αναψυχής είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα που θα πρέπει ασφαλώς να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη στο πλαίσιο διαμόρφωσης της σύγχρονης δασικής πολιτικής. Και η πολιτική αυτή εξασφαλίζεται με την κατάλληλη ενσωμάτωση της δασικής αναψυχής στη διαχείριση των δασών, καθώς και την ένταξή τους στις τοπικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες.

Η ανάγκη διερεύνησης των νέων σχέσεων ανθρώπου δάσους

Στο πλαίσιο της αναψυχικής οργάνωσης των δασών, με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, υπάρχει ένα ακόμα πολύ σημαντικό θέμα, στο οποίο θα πρέπει να αναφερθούμε. Με την αναψυχή του ο άνθρωπος έρχεται σε άμεση επαφή με το δάσος, το οποίο δεν αντιλαμβάνεται πλέον μόνον ως “μέσο” για την παραγωγή διαφόρων καταναλωτικών αγαθών ή προϊόντων, αλλά ως “τελικό” αγαθό που χρησιμοποιεί για την ικανοποίηση αναγκών του που σχετίζονται με την ποιότητα της ζωής. Η άμεση αυτή επαφή του ανθρώπου με το δάσος, δημιουργεί την ανάγκη για την πληρέστερη κατανόηση των σχέσεων ανθρώπου – δάσους όπως διαμορφώνονται στην επιδίωξη της δασικής αναψυχής. Οι διαχειριστές των δασών δεν έχουν πλέον να αντιμετωπίσουν μόνο τα προβλήματα κατάλληλου χειρισμού των φυσικών και βιολογικών στοιχείων του δάσους για τη διατήρηση της υγείας και της παραγωγικότητας του οικοσυστήματος και την εξυπηρέτηση των οποιωνδήποτε σκοπών της διαχείρισης. Είναι ανάγκη να προσπαθήσουν παράλληλα να κατανοήσουν τις νέες απαιτήσεις των σύγχρονων ανθρώπινων κοινωνιών από τα δάση και να γνωρίζουν τους πραγματικούς ή δυνητικούς επισκέπτες των δασών (ποιοι είναι, γιατί έρχονται, τι θέλουν στο δάσος). Έτσι μπορούν να ικανοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο τις ανάγκες τους στη δασική αναψυχή, χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο την υπόστασή του δάσους ως φυσικού οικοσυστήματος.

Διαχείριση δασών και οικοτουρισμός

Η διαχείριση των δασών στην εποχή μας δεν μπορεί να αγνοεί την τάση του ανθρώπου για την έξοδο στο ύπαιθρο και την αναζήτηση ευκαιριών υπαίθριας αναψυχής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης στον ορεινό χώρο και το δάσος. Ταυτόχρονα, η εξέταση της δασικής αναψυχής ως ουσιαστικού στοιχείου της “ολοκληρωμένης διαχείρισης των δασών”, η οποία θα πρέπει περαιτέρω να εντάσσεται στις διαδικασίες χωροταξικής και αναπτυξιακής πολιτικής της ευρύτερης περιφέρειας στην οποία βρίσκεται το διαχειριζόμενο δάσος, αναδεικνύει μια ακόμα διάσταση της δασικής αναψυχής. Είναι αυτή που δίνει τη δυνατότητα αντιμετώπισής της σε ένα γενικότερο πλαίσιο “δασοτουρισμού” ή “οικοτουρισμού”. Αυτό άλλωστε επιδιώκεται σε πολλές χώρες, με την αξιοποίηση του “οικοτουρισμού”, ο οποίος αποτελεί μια νέα τουριστική τάση που αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς και έχει καθιερωθεί διεθνώς ως “μια περιβαλλοντικά υπεύθυνη ταξιδιωτική εμπειρία και επίσκεψη σε σχετικά μη διαταραγμένες φυσικές περιοχές, που αποσκοπεί στην απόλαυση και την εκτίμηση της φύσης (και των πολιτιστικών στοιχείων που συνδέονται μ’ αυτή). η οποία προάγει την προστασία της φύσης, έχει ελάχιστες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και παρέχει ευκαιρίες κοινωνικοοικονομικής συμμετοχής στον τοπικό πληθυσμό”. Το ανεπανάληπτο φυσικό περιβάλλον της πατρίδας μας, σημαντικό στοιχείο του οποίου αποτελούν οι δασικές μας περιοχές, καθώς και τα σπουδαία πολιτιστικά και άλλα στοιχεία που συνδέονται με αυτό, μπορούν να προσφέρουν, με κατάλληλη οργάνωση, πολλές ευκαιρίες “οικοτουριστικής” ανάπτυξης της χώρας μας.

Πληροφορίες:
Σταθμός Γεωργικής Έρευνας Ιωαννίνων
Ε. Αντίστασης 3. 45 500 Κατσικάς Ιωαννίνων
Τηλ.: 2651093979, FAX: 2651094397
e-mail: arsilife@otenet.gr, Κιν.: 6945204689

– – – ♦ ♦ ♦ – – –

ΕΘΙΑΓΕ – Τριμηνιαία έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας
Τεύχος 40, Απρίλιος – Ιούνιος 201ο