Βασίλειος Καουνάς,
Πυροσβέστης-Δασοπόνος
Μέλος των Μανιταρόφιλων Ελλάδας

Στις 19 Σεπτεμβρίου 1991, στα Ιταλοαυστριακά σύνορα των Άλπεων, δύο γερμανοί ορειβάτες, ο Helmut και η ErikaSimon, εντόπισαν σε μία λίμνη από παγωμένο νερό, ένα μουμοποιημένο σώμα. Αφού ειδοποιήθηκαν οι τοπικές αρχές, το πτώμα ξεθάφτηκε. Αρχικά πίστευαν πως είναι κάποιος σύγχρονος ορειβάτης που έχασε την ζωή του σε ατύχημα. Η πραγματική του ηλικία, αλλά και η αξία της ανακάλυψης αυτού του πτώματος έγινε αντιληπτή, μετά από μέρες στο νεκροτομείο του Ίνσπρουκ. Ο Βιεννέζος δημοσιογράφος Karl Wendl τον ονόμασε Ötzi λόγω του ότι ανακαλύφθηκε στα Ötztal Valley των Άλπεων.

Χρονολογήθηκε γύρω στο 3.255 π.Χ. και το πτώμα αποτελεί την αρχαιότερη και καλύτερα διατηρημένη φυσική μούμια στην Ευρώπη. Είχε ύψος 1,65 μέτρα και ζύγιζε περίπου 50 κιλά. Υπολογίζεται ότι τη στιγμή του θανάτου του, ο Ότζι ήταν περίπου 45 ετών.

Εικόνα 1. Η εύρεση του Ötzi το 1991, κατά το λιώσιμο των πάγων, στις Άλπεις.
Πηγή: https://secretsoftheice.com/news/2018/07/04/otzi/

Αφού έγινε αντιληπτή η αρχαιολογική σημασία του πτώματος, έγινε εντατική μελέτη στην περιοχή και γύρω από τη σωρό ανακαλύφθηκαν πολλά εργαλεία της εποχής του χαλκού. Ανάμεσα σε όλα αυτά, στις αποσκευές του, εντοπίστηκαν και δύο μανιτάρια. Τα Fomes fomentarius και Fomitopsis betulina. Το πρώτο είναι η γνωστή στην Ελλάδα και Κύπρο, Ίσκα. Είδος που χρησιμοποιείται εδώ και πολλούς αιώνες στο άναμμα της φωτιάς. Το είδος αυτό με την κατάλληλη επεξεργασία, αποξηραινότανε και αποτελούσε ιδανικό προσάναμμα για τους σπινθήρες που παρήγαγε ο σιδηροπυρίτης πάνω σε πυρόλιθο (τσακμακόπετρα). Στις αποσκευές του Ότζι βρέθηκαν και τα δύο αυτά πετρώματα, κάτι που αδιαμφισβήτητα μας δείχνει πως οι άνθρωποι της εποχής του χαλκού γνώριζαν την χρησιμότητα του εν λόγω μανιταριού στο άναμμα της φωτιάς.

Το δεύτερο μανιτάρι είναι είδος γνωστό για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες και ιδιαίτερα για την αντιμικροβιακή και αντιβακτηριακή του δράση. Εκτός αυτών χρησίμευε στο παρελθόν και ως ακονιστήρι για τις λεπίδες και τα μαχαίρια. Κατά την νεκροψία του Ότζι, διαπιστώθηκε πως έπασχε από το παράσιτο των εντέρων Trichuris trichura, Πιθανόν λοιπών ο Ότζι να το κατανάλωνε για τις αντιμικροβιακές του ιδιότητες. Οι πιο πάνω ανακαλύψεις είναι πολύ σημαντικές μιας και αποτελούν τις πρώτες αδιαμφισβήτητες καταγραφές χρήσης μυκήτων από τον άνθρωπο.

Εικόνα 2. Κέρινο ομοίωμα του Ötzi the Iceman στο Μουσείο Αρχαιολογίας του Νοτίου Τιρόλου.
Πηγή: https://www.smithsonianmag.com

Fomes fomentarius (L.) J.J. Kickx. Έναυσμα το εναυσματικό (Ίσκα).

Βασιδιώματα πολυετή, άμισχα, ξυλώδη και ογκώδη. Με διαστάσεις που μπορούν να φτάσουν έως (10-50 x 5-20 x 5-15 εκ.), με μορφή οπλής αλόγου. Είναι λεία, ζωνώδη, γυαλιστερά. Με γκρίζα ή γκριζοκαφετιά άγονη επιφάνεια, με παχιά και σκληρή κρούστα, ωχρή έως γκριζωπή υμενοφόρα επιφάνεια που σκουραίνει στο άγγιγμα. Έχει στενούς, στρογγυλούς πόρους (3-5 / χιλ.) και ωχροκαφετί ή καφετί, φελλώδες τράμα (διάπλεγμα), πάχους 2-3 εκ., με εμφανή μυκηλιακό πυρήνα κοντά στο υπόστρωμα. Καφετιά-σκωριόχρωμα στρώματα σωλήνων (x 5-7 χιλ. το καθένα) και τριμιτικό σύστημα υφών. Ατρακτόμορφες κυστιδιόλες και ροπαλόμορφα βασίδια με βασικό κρίκο. Λεία, υαλώδη, μη αμυλώδη, ελλειπτικά-κυλινδρικά, βασιδιοσπόρια  (14) 16-20 (24) x (4,5) 5-6,5 μm.  Είναι κοινό είδος και καρποφορεί όλο τον χρόνο, μοναχικά ή κατά ομάδες, παρασιτικά, ως ασθενές παράσιτο σε ζωντανούς κορμούς, ή σαπροτροφικά, σε νεκρό ξύλο, συνηθέστερα Οξιάς και Δρυός και σπανιότερα άλλων πλατύφυλλων (Σημύδας, Καστανιάς, Λεύκας, Ιτιάς, Φλαμουριάς, Φτελιάς, Πλάτανου) ή κωνοφόρων. Προκαλεί στο ξύλο λευκή, μαλακή σήψη. Δεν τρώγεται.

Εικόνα 3. Δύο τεράστια βασιδιώματα από Fomes fomentarius σε δάσος Οξιάς στο Πήλιο, βοηθούν στην αποσύνθεση του πεσμένου κορμού. (Φώτο. Βασίλης Καουνάς)

Είναι γνωστό πως το χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης, τον 5^ο αιώνα π.Χ., για το καυτηριασμό πληγών και ως αιμοστατικό. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι ο καυτηριασμός με το συγκεκριμένο μανιτάρι χρησιμοποιήθηκε επίσης από τους Ινδιάνους Okanagan-Colville της Βρετανικής Κολομβίας για τη θεραπεία των ρευματισμών.  Το μανιτάρι αυτό χρησιμοποιήθηκε ευρέως στο παρελθόν ως στυπτικό από χειρουργούς, κουρείς και οδοντιάτρους και ως εκ τούτου αποκαλούνταν το μανιτάρι των χειρουργών. Επιπλέον, στην Ευρωπαϊκή, τη Δυτική Σιβηρία και την Ινδική λαϊκή ιατρική, ένα είδος απορροφητικού επιδέσμου από τσιρότο και λίγο ιώδιο εφαρμόζεται εξωτερικά σε πληγές και εγκαύματα. Από το μανιτάρι αυτό, έχουν απομονωθεί πολυσακχαρίτες με αντικαρκινικές ιδιότητες που βοηθούν στην αντιμετώπιση του καρκίνου της μήτρας και του στομάχου. Διευκολύνουν την καλή κυκλοφορία του αίματος. Ρυθμίζουν το σάκχαρο και μειώνουν την αρτηριακή πίεση. Εκτός από αυτές τις εξωτερικές εφαρμογές, το Fomes fomentarius χρησιμοποιήθηκε ως φάρμακο κατά της δυσμηνόρροιας, των αιμορροΐδων και των διαταραχών της ουροδόχου κύστης, με τη δραστική ουσία να είναι η Fomitin. Επιπλέον, υπάρχουν αναφορές της χρήσης του Fomes fomentarius για την ανακούφιση από τον πόνο και για τη θεραπεία παθήσεων του οισοφάγου.

Οι πρόγονοι μας το χρησιμοποιούσαν σε ξηρή κατάσταση για να ανάβουν το τσακμάκι τους, καθώς έχει την ιδιότητα να διατηρεί τη φωτιά. Οι Αρχαίοι Έλληνες όμως δεν ήταν ο μοναδικός λαός που χρησιμοποίησε το Fomes fomentarius ως υλικό για να ανάβει φωτιές. Οι Βίκινγκς είχαν ανακαλύψει έναν τρόπο όχι μόνο να δημιουργούν φωτιά, αλλά και να την διατηρούν, αρκετή ώρα σε αναμμένους δαυλούς. Το Fomes fomentarius είναι  οικολογικά σημαντικό, γιατί στα δασικά οικοσυστήματα, βοηθά στην αποσύνθεση του νεκρού ξύλο, αποδίδοντας θρεπτικές ουσίες στο περιβάλλον.

Fomitopsis betulina (Bull.) B.K. Cui, M.L. Han & Y.C. Dai. Πιπτόπορος της Σημύδας

Βασιδιώματα μονοετή, βολβώδη ή γεισόμορφα. Με μεγάλες διαστάσεις (5-20 (30) x 5-25 x 2-5 εκ.). Με λεία, μεμβρανώδη, λευκή έως γκριζοκαφετιά άγονη επιφάνεια που συχνά ραγαδιάζει στην ωριμότητα. Γυριστή προς τους πόρους περίμετρο και λευκή, φελλώδη, μαλακή και χυμώδη (σε νεαρή ηλικία) σάρκα. Έχει στενούς πόρους (3-4 / χιλ.)και κυλινδρικά ή ελαφρώς κυρτά, λεία, υαλώδη βασιδιοσπόρια 5-7 x 1,5-2 μm.

Εικόνα 4. Κοίνο φαίνεται να είναι το Fomitopsis betulina στα ελάχιστα δάση Σημύδας της χώρας μας. (Φώτο. Γιώργος Κωνσταντινίδης)

Εμφανίζεται καλοκαίρι και φθινόπωρο, μοναχικά ή κατά ομάδες, σε νεκρό ξύλο Σημύδας. Προκαλεί στο ξύλο καστανή σήψη. Δεν τρώγεται.

Το Fomitopsis betulina χρησιμοποιείται στη λαϊκή ιατρική σε όλο τον κόσμο εδώ και αιώνες, για τις αντιμικροβιακές, αντικαρκινικές και αντιφλεγμονώδης ιδιότητες του. Το έγχυμα από βασιδιώματα του μανιταριού, είναι δημοφιλές, ιδιαίτερα στη Ρωσία, τις χώρες της Βαλτικής, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία για τις θρεπτικές και ηρεμιστικές του ιδιότητες. Φαρμακολογικές μελέτες έχουν παράσχει στοιχεία που υποστηρίζουν τις αντιβακτηριακές, αντιπαρασιτικές, αντιικές, αντιφλεγμονώδεις, αντικαρκινικές, νευροπροστατευτικές και ανοσοτροποποιητικές δραστηριότητες των παρασκευασμάτων από το εν λόγο μανιτάρι. Έχουν απομονωθεί βιολογικά δραστικές ενώσεις όπως τα τριτερπενοειδή. Πρόσφατα, ο Αμερικανός Μυκητολόγος Stamets, εφηύρε σκευάσματα που παρασκευάζονται από διαφορετικά φαρμακευτικά μανιτάρια, συμπεριλαμβανομένου του F. betulina, τα οποία είναι χρήσιμα στην πρόληψη και τη θεραπεία ιογενών και βακτηριακών ασθενειών, π.χ. έρπητα, γρίπη, SARS, ηπατίτιδα, φυματίωση και λοιμώξεις με E. coli και S. aureus. Συμπερασματικά, το F. betulina μπορεί να θεωρηθεί ως μια πολλά υποσχόμενη πηγή για την ανάπτυξη νέων προϊόντων για την υγειονομική περίθαλψη και άλλες βιοτεχνολογικές χρήσεις.

Βιβλιογραφία:

Γιώργος Κωνσταντινίδης: «Μανιτάρια. Φωτογραφικός οδηγός μανιταροσυλλέκτη». 2^η επικαιροποιημένη, βελτιωμένη έκδοση. 2014.

Μιχάλης Λοϊζίδης: Ότζι: ο άνθρωπος των πάγων και τα μυστικά του. Μυκητολόγος. Τεύχος 4^ο. Σελ. 7-11. 2011.

Ulrike Grienke, Margit Zöll, Ursula Peintner, Judith M. Rollinger. European medicinal polypores – A modern view on traditional uses. Journal of Ethnopharmacology. Volume 154, Issue 3, Pages 564-583. 2014.

ΚατηγορίεςΔασικά Προϊόντα

Tags: Fomes fomentarius, Fomitopsis betulina, Βασίλης Καουνάς, Μύκητας, Μύκητες, Μανιτάρια