Ζητήματα και προοπτικές

«Βουνό μου Πενταδάχτυλε πατημασιά τ’ Ακρίτα
θα λάμψει τ’ άστρο μια νυχτιά και το εν τούτω νίκα ..»

Μιχάλης Πασιαρδής

Σοφία Ε. Παυλάκη, Δικηγόρος, ΜΔΕ Περιβαλλοντική Πολιτική sophiepavlaki@gmail.com

Μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, ο Πενταδάκτυλος ως οικότοπος, με όλα τα μοναδικά είδη και υποείδη της χλωρίδας και της πανίδας του, έχει υποστεί ανεξέλεγκτη περιβαλλοντική υποβάθμιση και οικολογική καταστροφή, τόσο από εκτεταμένες δασικές πυρκαγιές όσο και από επαχθέστατες δραστηριότητες και επεμβάσεις που λαμβάνουν χώρα συστηματικά στο περιβάλλον του, επηρεάζοντας καθοριστικά τη μορφολογία του και απειλώντας με εξαφάνιση πολλά είδη και τους φυσικούς οικοτόπους του. Όλα δείχνουν πως αν η λατόμευση και η εντατική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του δεν σταματήσουν άμεσα, οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον της οροσειράς θα είναι μη αναστρέψιμες. Εκτός αυτών βαρύτατη παραμένει η καταστροφή και του μοναδικής αξίας θρησκευτικού και εν γένει πολιτιστικού πλούτου των κατεχομένων επαρχιών του Πενταδακτύλου. Κάθε προσπάθεια ωστόσο για την προστασία του περιβάλλοντος στον Πενταδάκτυλο καθίσταται αλυσιτελής εξ αιτίας του ότι ολόκληρος ο ορεινός όγκος του τελεί υπό κατοχή, στα δε κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου, αν και αποτελούν επίσημα ευρωπαϊκό έδαφος, η εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας έχει ανασταλεί. Οι διαπιστώσεις αυτές καθιστούν σαφές ότι το παρατεινόμενο έγκλημα της τουρκικής κατοχής στην Κύπρο, πέρα από την θυσία σε ανθρώπινες ζωές και το ανείπωτο δράμα των αγνοουμένων, την κατάφωρη παραβίαση θεμελιωδών κανόνων και αρχών του διεθνούς και του ανθρωπιστικού δικαίου και την απώλεια σε περιουσίες, είχε και εξακολουθεί να παράγει ένα ανυπολόγιστο, ολέθριο κόστος και για το φυσικό και ανθρωπογενές (πολιτιστικό και οικιστικό) περιβάλλον των κατεχομένων περιοχών, μεταξύ των οποίων δεσπόζουσα θέση κατέχουν τα δάση και τα οικοσυστήματα, οι θρησκευτικοί και πολιτιστικοί θησαυροί, οι παραδοσιακοί οικισμοί και τα προστατευόμενα τοπία του Πενταδακτύλου.

Με αφορμή τις βαρύτατες προσβολές του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που λαμβάνουν χώρα από το 1974 στις υπό κατοχή περιοχές της Κύπρου, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι πλέον δυνατόν να ανέχεται στους κόλπους της και σε βάρος κράτους μέλους της, de facto καθεστώτα και παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου, όπως αυτές που έχουν συντελεστεί και εξακολουθούν να υφίστανται στα κατεχόμενα. Γίνεται δε ολοένα και περισσότερο κατανοητό ότι η Ένωση καλείται ευθέως να αντιμετωπίσει, σύμφωνα με το δίκαιο και τις θεμελιώδες αρχές της, την προσβολή που απορρέει από την αδυναμία εφαρμογής της εννόμου τάξεώς της και της ίδιας της κυριαρχίας και της δικαιοδοσίας της στην επικράτεια ενός κράτους μέλους της, άλλως πώς στην ίδια τη δική της επικράτεια. Οι τουρκικές δυνάμεις κατοχής δεν έχουν καμία θέση στη βόρεια Κύπρο, ούτε και μπορεί στο σύγχρονο κόσμο να εξακολουθεί να τους επιτρέπεται να επιβάλλουν τους όρους τους στον τρόπο με τον οποίον η Κύπρος, ως ανεξάρτητο κράτος, επιλέγει να ασκήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα και την πολιτική της στα ίδια τα εδάφη της. Τα επίσημα κείμενα της ενταξιακής διαδικασίας της Κύπρου στην ΕΕ, η ίδια η ευρωπαϊκή νομοθεσία, δεσμευτικές διεθνείς συμβάσεις και δικαστικές αποφάσεις που εκδόθηκαν σε σχέση με τις παραβιάσεις του ψευδοκράτους που αφορούν την καταστροφή και τη λεηλασία στα κατεχόμενα, διαμορφώνουν σήμερα ένα θεσμικό και νομικοπολιτικό υπόβαθρο που, αν αξιοποιηθεί με τους κατάλληλους χειρισμούς, τις αποφάσεις και τις πολιτικές, θα μπορούσε να θέσει τις βάσεις που θα καταστήσουν δυνατή την εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας και μέσω αυτής, της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πλήρη άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων στο σύνολο της επικράτειάς της, δικαιοδοσία αναφαίρετη και εννοιολογικά συνυφασμένη με αυτή την ίδια την υπόσταση και την εθνική κυριαρχία κάθε πολιτισμένου κράτους στο σύγχρονο κόσμο.

Τούτα ισχύουν πολύ περισσότερο αν αναλογιστούμε, ότι η καταστροφή του περιβάλλοντος οδηγεί στον οριστικό αφανισμό του ίδιου του τόπου που σήμερα, έστω και σκλαβωμένος, εξακολουθεί να θρέφει τα πιο όμορφα όνειρα και τις ελπίδες των Ελληνοκυπρίων για επιστροφή στις εστίες τους σε μια ελεύθερη πατρίδα. Οι σημερινές καταλυτικές γεωστρατηγικές εξελίξεις στην ανατολική Μεσόγειο αναδεικνύουν την Κύπρο σε πολύ σημαντική δύναμη στην περιοχή με καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη πολιτική σκηνή στον ευρύτερο χώρο. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι το Κυπριακό ζήτημα δεν μπορεί να συνεχίσει να αντιμετωπίζεται εσαεί με την αποσπασματική χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την απρόθυμη εκ μέρους του ψευδοκράτους περιβαλλοντική προστασία μεμονωμένων περιοχών ή την αναστήλωση των ρημαγμένων από το ίδιο θησαυρών στα κατεχόμενα και την κατά τα άλλα επιλογή της στάσης της απάθειας και της σιωπής.. Η στάση αυτή γεννά κινδύνους και προβληματισμό όσον αφορά την τύχη του περιβάλλοντος στα κατεχόμενα, τα οποία είναι εδάφη της Κύπρου υπό την αδιαπραγμάτευτη και κυρίαρχη υπόστασή της ως ενιαίου και αδιαιρέτου κράτους όχι μόνο του ιστορικού αλλά και του σύγχρονου κόσμου. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση του προβλήματος ουσιαστικά καταλήγει σε πλήρη ή μερική, ρητή ή σιωπηρή ανοχή του de facto καθεστώτος και των πρακτικών του που έχουν επιβληθεί στη βόρεια Κύπρο κατά κατάφωρη παραβίαση κάθε έννοιας δικαίου. Ενός καθεστώτος που βαρύνεται με αποτρόπαια εγκλήματα σε βάρος ενός ολόκληρου λαού, για τα οποία δεν λογοδότησε ποτέ και του οποίου η παραμονή στην Κύπρο συνιστά διαρκή προσβολή της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των Ελληνοκυπρίων ασυμβίβαστη και αντίθετη με τις θεμελιώδεις αξίες και αρχές που πρεσβεύει και αποδέχεται η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι δε πέραν πάσης αμφιβολίας σαφές ότι με τη διαιώνιση της παρουσίας των τουρκικών δυνάμεων κατοχής στο βόρειο τμήμα της νήσου, δεν είναι δυνατόν να υφίστανται οι θεμελιώδεις για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής πολιτικής συνθήκες σταθερότητας, ασφάλειας και συνεργασίας που η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει και επιθυμεί να διασφαλίσει και για την Κύπρο, σύμφωνα και με τις σχετικές αναφορές της στα επίσημα κείμενα της ενταξιακής διαδικασίας της Κύπρου στην ΕΕ.

Το ζήτημα της Κύπρου είναι πολύ βαθύτερο και σοβαρότερο. Είναι πρόβλημα αυτής της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτό είναι κάτι που η ΕΕ ασφαλώς και το γνωρίζει. Είναι πάνω απ’ όλα πρόβλημα εισβολής, κατοχής και εποικισμού, όπως πολύ εύστοχα έχει υποστηριχθεί, με όλα όσα αυτό έχει ιστορικά προκαλέσει και εξακολουθεί να προκαλεί σε βάρος της Κύπρου και του λαού της. Εν τέλει το Κυπριακό είναι πρωτίστως ζήτημα ηθικής τάξεως, που μεταξύ άλλων, καταδεικνύει κατά πόσον τελικά η ευρωπαϊκή πολιτική ασκείται με κριτήρια ηθικής και πολιτικής καθαρότητας ή, αντιθέτως, με γνώμονα μιαν υποκριτική στάση που εκδηλώνεται μέσω της απραξίας και της υπεκφυγής, καταλήγοντας ωστόσο να επικουρεί το έγκλημα της κατοχής και τις συνέπειές του. Υπό την παραδοχή επομένως αυτή, και οποιοδήποτε άλλο πρόβλημα, όπως εν προκειμένω η περιβαλλοντική καταστροφή στον Πενταδάκτυλο, επιχειρείται να επιλυθεί πάνω στο σαθρό θεμέλιο που γέννησε και συντηρεί η κατοχή, είναι καταδικασμένο να παραμείνει ουσιαστικά άλυτο όσο αυτή δεν αντιμετωπίζεται ευθέως. Η λύση ωστόσο του Κυπριακού προβλήματος δεν μπορεί παρά να είναι εκείνη που, μέσα σε πνεύμα δικαιοσύνης, ελευθερίας και σεβασμού προς την ιστορική μνήμη, θα υπηρετεί πρωτίστως την ίδια την Κύπρο που υφίσταται, επί μισό σχεδόν αιώνα, τα δεινά της ανομίας και της τουρκικής κατοχής. Προς αυτή την κατεύθυνση και με αυτό το πνεύμα θα πρέπει να κινηθεί η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το ζήτημα της Κύπρου σήμερα, προκειμένου να προασπίσει αποτελεσματικά τις δίκαιες θέσεις, τα συμφέροντα και τα οράματα ενός κράτους μέλους της, όπως η Κύπρος, δημιουργώντας τις συνθήκες και τις πραγματικές δυνατότητες που θα της εξασφαλίσουν ειρήνη και την αναγκαία ασφάλεια για να πορευτεί με ανάπτυξη και πρόοδο προς ένα καλύτερο μέλλον, ισότιμα με όλα τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ένωσης.

Σήμερα, τόσο η επίσημη πολιτεία όσο και μεμονωμένοι φορείς στην Κύπρο καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες, προκειμένου να σταματήσει η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος στα κατεχόμενα εδάφη, όπου δεσπόζει, σηκώνοντας το αβάσταχτο βάρος της χρόνιας σκλαβιάς, ο μαρτυρικός μα πάντα περήφανος Πενταδάκτυλος, αυτό το βουνό – θρύλος του Ελληνισμού και αιώνιο σύμβολο των αντρειωμένων. Ομοίως καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για τη διάσωση των θρησκευτικών και εν γένει πολιτιστικών θησαυρών της κατεχόμενης περιοχής, οι οποίοι μετά τις λεηλασίες που έχουν υποστεί, έμειναν έρμαιο στη φθορά του χρόνου και στις αρπακτικές διαθέσεις των εισβολέων και των συνεργατών τους. Όποιος «κοιτάξει» την Κύπρο με ιερή προσήλωση σε αυτό που είναι και σημαίνει, όποιος αναλογιστεί την ιστορία της, το λαό της, την τιτάνια αντοχή και τη βαθιά πίστη του στις αιώνιες αξίες και στα ιδανικά, θ’ αντιληφθεί πως η Κύπρος κράτησε, θησαυρό ανεκτίμητο, όλα εκείνα που συναπαρτίζουν τον άνθρωπο στην αρχετυπική του λάμψη, τον άνθρωπο ως μύστη ενός αλλοτινού Παραδείσου, στην ομορφιά του οποίου η ίδια γεννήθηκε και ζυμώθηκε. Μέσα στην αφοπλιστική απλότητα και τη δύναμη της ανθρωπιάς που την διακρίνουν, η Κύπρος, χώρα – σύμβολο, μαρτυρική και Ρήγαινα μαζί, είναι ίσως η μόνη που μπορεί σήμερα να μας διδάξει το δρόμο που χάσαμε προς κάθε τι «καλό και αγαθό». Με έναν τρόπο η Κύπρος παραμένει η πεμπτουσία, το «μεδούλι» του Ελληνισμού, καταφέρνοντας μέσα από τη σταυρική της πορεία, μέσα απ’ το χρυσάφι και την πίκρα της, να διατηρήσει, ατόφια και ανέπαφα, τα αιώνια και τα ιερά της φυλής μας.

Ένα θαύμα η Κύπρος.. Χρυσοπράσινο φύλλο και δόξα της ζωής, ταξιδεύει παντοτινά στο μεγάλο, γαλάζιο πέλαγος. Το νησί της Αφροδίτης και των Αγίων, ο τόπος που ύμνησαν όσο κανέναν άλλον οι Ποιητές, ποτίστηκε από το αίμα των μαρτύρων και των ηρώων της και από τα δάκρυα του λαού της. Ενός λαού που θρήνησε και ακόμα περιμένει τα ίδια τα παιδιά του, που έγινε πρόσφυγας μέσα στην ίδια του τη χώρα βιώνοντας το πιο σκληρό πρόσωπο της φρικαλεότητας και της θηριωδίας της εισβολής και της κατοχής στο σύγχρονο κόσμο. Η Κύπρος γνώρισε στην ιστορία της την κατάκτηση, τη βία και το άδικο, μαρτύρια φρικτά και τον ξεριζωμό, μα πάντα η Ορθοδοξία και ο Ελληνισμός έμειναν η ψυχή και η καρδιά της, η δύναμη που την κρατά όρθια και δυνατή και την οδηγεί μες στους αιώνες. Είθε ελεύθερη η Κύπρος μας, να δει τους ανθρώπους της που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους, να επιστρέφουν με ασφάλεια και ειρήνη στον αγαπημένο τόπο των πατέρων τους, στην πληγωμένη γη του Πενταδάκτυλου που τόσα υπέφερε και ακόμα υποφέρει, στους όμορφους οικισμούς και στις χρυσαφένιες ακτές του βορρά της που παραμένουν σκλαβωμένες, όμηροι ενός τέρατος που γέννησε η τουρκική τυραννία και η διαστροφή. Είθε το άδικο να εκλείψει και μαζί μ’ αυτό τα δεινά που προκάλεσε στους Έλληνες Κυπρίους. Γιατί μονάχα η επιστροφή και η αποκατάσταση των Ελληνοκυπρίων στον τόπο τους μπορούν να εγγυηθούν αληθινά και ουσιαστικά την ανάπτυξη και την ευημερία των κατεχομένων σήμερα περιοχών, βασική παράμετρος των οποίων είναι η προστασία και η εξασφάλιση του φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς τους. Είθε.. Και πάντα καρτερούμεν..

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Μορφολογία
2. Χλωρίδα – Πανίδα
3. Προστατευόμενα είδη και περιοχές
4. Θρύλοι και ιστορία
5. Τουρκική εισβολή και κατοχή
6. Γενικά για την οικολογική καταστροφή
7. Δασικές πυρκαγιές
8. Καταστροφικές επεμβάσεις και δραστηριότητες
9. Πρωτοβουλίες και δράσεις περιβαλλοντικής προστασίας
10. Αντιδράσεις, επισημάνσεις και προοπτικές
11. Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς
12. Αντί Επιλόγου..
Πηγές

[Η μελέτη είναι διαθέσιμη σε αρχείο pdf ΕΔΩ ]

1. Μορφολογία

Ο Πενταδάκτυλος είναι επιμήκης ασβεστολιθική οροσειρά εκτεινόμενη κατά μήκος της βόρειας ακτής της Κύπρου. Η διάταξή του πάνω στον χάρτη της και η σημαίνουσα θέση του, τον καθιστούν έναν πελώριο φυσικό κυματοθραύστη, που βάσταξε πάνω του τη μοίρα όλης της Κύπρου και που σε κάθε ράχη και κορφή του γράφτηκε και μια ξεχωριστή σελίδα από την πολυκύμαντη ιστορία της. Γεμάτος θρύλους και τοπία μοναδικής ομορφιάς, μοιάζει με αντρειωμένο γίγαντα που ξαποσταίνει στην αγκαλιά της Κύπρου, ορίζοντας περήφανα, από άκρη σ’ άκρη, ολόκληρο το βορρά του μαρτυρικού νησιού.

Οφείλει το όνομά του στην ομώνυμη κορυφή του, η οποία έχει σχήμα παλάμης με πέντε δάκτυλα.[1] Σύμφωνα με την παράδοση που ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια, κάποτε ο Διγενής Ακρίτας κατεδίωξε από τη Μικρά Ασία ως την Κύπρο έναν Σαρακηνό. Κυνηγώντας τον έφτασε στον Πενταδάκτυλο τον οποίο όμως δεν μπορούσε να περάσει, γιατί ήταν μαλακός σαν ζυμάρι.[2] Τότε πιάστηκε απ’ την κορυφή του βάζοντας δύναμη με το ένα του χέρι και πέρασε από τη μια μεριά του βουνού στην άλλη πηδώντας από πάνω του.[3] Από το αποτύπωμα της γιγάντιας παλάμης του Διγενή πήρε και το βουνό το όνομά του.

Κορυφή Πενταδακτύλου (lemesosblog.com)

Το κομμάτι αυτό των «πέντε δακτύλων» είναι ορατό κυρίως από τη νότια πλευρά του βουνού, από τη Λευκωσία.[4] Η δε ονομασία «Πενταδάκτυλος» είναι παλαιά. Απαντάται, μεταξύ άλλων, στον βίο του Αγίου Σπυρίδωνος του Θαυματουργού, Επισκόπου Τριμυθούντος, όπου αναφέρεται: «Συνέβη αὐτόν διά Κυθρίας τῆς πόλεως διελθεῖν καί διά τοῦ ὄρους τοῦ καλουμένου Πενταδακτύλου τήν ὁδοιπορίαν ποιήσασθαι ..».[5]

Πενταδάκτυλος (Andy Grant, sigmalive.com)

Το μήκος της οροσειράς ξεπερνά τα εκατό χιλιόμετρα, ενώ το πλάτος της σπάνια υπερβαίνει τα πέντε.[6] Στο δυτικό μέρος το βουνό υψώνεται απότομα κοντά στο βορειοδυτικό ακρωτήριο του Κορμακίτη, ενώ ανατολικά το ύψος των κορυφών μειώνεται για να καταλήξει βαθμιαία σ’ ένα ήπιο ανάγλυφο στη χερσόνησο της Καρπασίας, η οποία αποτελεί προέκταση του βουνού.[7] Στα βόρεια, η οροσειρά χωρίζεται από τη θάλασσα με μια στενή παράκτια πεδιάδα, ενώ στα νότια απλώνεται η πρωτεύουσα Λευκωσία και η εύφορη πεδιάδα της Μεσαορίας.[8]

Η οροσειρά του Πενταδακτύλου είναι μεγαλόπρεπη και εντυπωσιακή, γεμάτη απόκρημνες βουνοκορφές, βαθιά φαράγγια, διάσελα, χαράδρες και στενές κοιλάδες, τις οποίες διαρρέουν μικροί ποταμοί.[9] Ως αποτέλεσμα του ασβεστολιθικού πετρώματός της απαντάται, σε όλη της την έκταση, πληθώρα επιφανειακών και υπογείων καρστικών σχηματισμών, όπως σπήλαια, καταβόθρες και υπόγειες σήραγγες.[10]

Τοπίο στον Πενταδάκτυλο (Instagram)

Ο Πενταδάκτυλος αποτελείται από μια «αλυσίδα» βουνοκορφών με υψηλότερη τον Κυπαρισσόβουνο, στα 1.024 μέτρα.[11] Γενικά, οι υψηλότερες κορυφές του Πενταδακτύλου, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, είναι: ο Κόρνος (946 μ.), ο Κυπαρισσόβουνος (1.024 μ.), ο Προφήτης Ηλίας (888 μ.), ο Άγιος Ιλαρίωνας (725 μ.), η Αλωνάγρα (935 μ.), το Βουφαβέντο (954 μ.), ο Πενταδάκτυλος (740 μ.), ο Γιαηλάς (935 μ.), η Παλαιά Βρύση (819 μ.), ο Όλυμπος (740 μ.) και η Καντάρα (724 μ.).[12] Μερικές ακόμα από τις πολλές βουνοκορφές του είναι η Γομαρίστρα, η Άσπρη Μούττη, ο Ξίφουνας, η Μούττη της Αφεντρούς, η Πλατανιώτισσα, η Σκοτεινή, ο Γέροντας, το Μερσινίκι, το Μαύρον Όρος.[13]

Πενταδάκτυλος (cyprusref.gr)

Η κορυφή που έχει σχήμα «πέντε δακτύλων», μοιάζοντας με παλάμη αναστραμμένη προς το Νότο, αποτελείται από πέντε επιμέρους κορυφές, με ξεχωριστή ονομασία για την κάθε μια. Είναι ο Βορκάς, η Μούττη της Πλάκας ή των Γυπαετών, η Μούττη της Σημαίας ή Μούττη η ψηλή, η Μούττη τους Κυπάρισσους και ο Κόκκινος Κρεμμός.[14] Από τη Μούττη την Ψηλή η θέα είναι μαγευτική. Προς Βορρά αντικρίζεις στο βάθος τα βουνά της Καραμανιάς και τη βόρεια θάλασσα, όπου διακρίνεις τον κατσόχοιρο, μεγάλο βράχο που κατά την παράδοση ήταν τεράστιο άγριο θεριό, που έβγαινε στη στεριά, σπάραζε τους ανθρώπους και τα ζωντανά και έφευγε πάλι πίσω χορτασμένο.[15] Ο Άγιος Δημητριανός[16] το καταράστηκε: «Καταραμένο θηρίο εν ονόματι του αληθινού Θεού και της Αγίας Τριάδος να μείνεις ακίνητο και να γίνεις πέτρα». Το θηρίο αμέσως πετρώθηκε και είναι εκεί, μέχρι σήμερα, ένας βράχος μέσα στη θάλασσα. Εκεί όπου στάθηκε ο Άγιος Δημητριανός, κοντά στη θάλασσα, αργότερα οι χριστιανοί έκτισαν εκκλησάκι στη μνήμη του, επειδή τους έσωσε και τους προστατεύει. Τούτο διετηρείτο μέχρι το 1974.[17]

Κορυφές του Πενταδάκτυλου (sites.google.com/site/kyprosmouagapemene) και το Φαράγγι του Βουφαβέντο (Instagram)

Η οροσειρά του Πενταδακτύλου επηρεάζει το μεσογειακό κλίμα της περιοχής προκαλώντας αύξηση των κατακρημνισμάτων στην πλευρά της θάλασσας και μείωσή τους στη νότια πλαγιά και στην πεδιάδα της Μεσαορίας. Η μέγιστη βροχόπτωση στην κορυφογραμμή κυμαίνεται γύρω στα 550-600 χιλιοστόμετρα. Χιονόπτωση με χιονοκάλυψη σημειώνεται με συχνότητα περίπου μία φορά ανά διετία.[18] Οι αυξημένες βροχοπτώσεις και οι συχνές ομίχλες δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για τον σχηματισμό δασών.[19] Έτσι, εξ αιτίας της υγρασίας που διατηρεί, η βόρεια κυρίως πλευρά του Πενταδακτύλου είναι καταπράσινη με μια μεγάλη ποικιλία φυσικής βλάστησης από δέντρα, θάμνους και αγριολούλουδα.

Πενταδάκτυλος (newsbeast.gr, Andy Grant, σε: sigmalive.com)

2. Χλωρίδα – Πανίδα

Η Κύπρος έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός βοτανικού παραδείσου. Πάνω από το 8% των φυτών του νησιού, δηλαδή 145 διαφορετικά είδη και υποείδη, είναι ενδημικά της Κύπρου και μοναδικά για την Ευρώπη αλλά και τον κόσμο. Από αυτά, 56 είδη είναι ενδημικά μόνο του Πενταδακτύλου.[20]

Στον Πενταδάκτυλο υπάρχουν μεγάλες δασικές εκτάσεις με τραχεία πεύκη (Pinus brutia) και κυπαρίσσι (Cypressus sempervirens var. horizontalis) και πολλά ακόμα είδη δέντρων και θάμνων, όπως η μαύρη πεύκη (Pinus nigra), το κέδρο (Cedrus brevifolia),[21] η γλιστροκουμαριά (Arbutus andrachne) και η δάφνη (Laurus nobilis), οι οποίες αφθονούν στην περιοχή της Καντάρας και η άρκευθος (Juniperus phoenicea) στις χαμηλότερες περιοχές κοντά στη θάλασσα. Στα δάση συναντά κανείς την αγριελιά (Olea europaea var. sylvestis), τη χαρουπιά (Ceratonia siligua) στις ξηρότερες θέσεις, τη μοσφυλιά ή κράταιγο (Crataegus azarolus), την περνιά (Quercus coccifera), τη σχινιά (Pistacia lentiscus), την τρεμιθιά (Pistacia terebinthus), τη στερατζιά (Styrax officinalis) κ.ά.[22]

Τα δάση της Χαλεύκας και της Καντάρας στον Πενταδάκτυλο (wiki, kypros.org)

Πιο σπάνια απαντώνται πλατάνια (Platanus orientalis) καθώς και είδη θαμνώδους και χαμηλής βλάστησης, όπως η αροδάφνη (Nerium oleander), το θρουμπί (Thymus capitatus), η ξισταρκιά (Cistus creticus), το μερσίνι (Myrtus communis), ο ασπάλαθος (Calycotome villosa), ο πήγανος (Ruta chalepensis), ο σφένδαμνος (Acer obtusifolium), η σαψισιά (Origanum majorana), το ασπροθύμαρο (Phagnalon rupestre), η σπατζιά (Salvia fruticosa) κ.ά. Σπανιότερη είναι η φιλλυρέα η πλατύφυλλη (Phillyrea latifolia).[23]

Κυπριακό κυκλάμινο (Cyclamen cyprium)
(sites.google.com/site/kyprosmouagapemene)

Η περιοχή φιλοξενεί επίσης σημαντικό αριθμό ενδημικών ποωδών φυτών, με το κυπριακό κυκλάμινο (Cyclamen cyprium Kotschy) να έχει καθοριστεί ως το «εθνικό φυτό» της Κύπρου, με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου της Δημοκρατίας, της 1ης Φεβρουαρίου 2006, μετά από πρόταση του Υπουργείου Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος και εισήγηση του Τμήματος Δασών.[24] Ιδίως στο ανατολικό τμήμα της οροσειράς αφθονούν μερικά ακόμα από τα ωραιότερα είδη αγριολούλουδων, όπως το ματσικόριδον (Narcissus tazetta) και το περσικό κυκλάμινο (Cyclamen persicum).[25] Στην Κύπρο ευδοκιμεί και το ελληνικό κυκλάμινο (Cyclamen graecum) σε μία μόνο τοποθεσία, κοντά στο κατεχόμενο χωριό Λιβερά και είναι απειλούμενο.[26]

Μερικά από τα ενδημικά φυτά της Κύπρου απαντώνται μόνο στην οροσειρά του Πενταδάκτυλου, όπως: το Δελφίνιον το κάσσειον (Delphinium caseyi), η Κράμβη του Αγίου Ιλαρίωνος (Brassica hilarionis), η Αραβίς η κυπρία (Arabis cypria), ο Δίανθος ο κύπριος (Dianthus cyprius), η Σιληνή η απατηλή (Silene frandatrix) και η Σκουτελλαρία η σιβθόρπεια (Scutellaria sibthorpii).[27]

Αιωνόβιο κυπαρίσσι στη Χαλεύκα (wiki) – Γαϊδουράκι της Καρπασίας (pafoslive.com.cy)

Στην οροσειρά του Πενταδάκτυλου αυτοφύονται επίσης τα ακόλουθα ενδημικά είδη της Κύπρου, που όμως απαντώνται και σε άλλες περιοχές του νησιού: τεύκριον το κύπριον (Teucrium cyprium), βατράχιον το μυριόφυλλον (Ranunculus millefuliatus), ηλιάνθεμον το αμβλύφυλλον (Helianthemum obtusifolium), δίανθος ο άκαμπτος (Dianthus strictus), τεύκριον το διχαλωτό (Teucrium divaricatum), τεύκριον το μικροποδιοειδές (Teucrium micropodiodes), μπόσεα η κυπρία (Bosea cypria), δρυς η κληθρόφυλλη (λατζιά – Quercus alnifolia),[28] οφρύς η κοτσίεια (είδος ορχιδέας – Ophrys kotschyi), κρόκος ο χαρτμανιανός (Crocus hartmannianus), κρόκος της Αφροδίτης (Crocus veneris), γλαδίολος ο τρίφυλλος (είδος μικρού κρίνου – Gladiolus triphyllus), τουλίπα η κυπρία (Tulipa cypria), γαγέα η ιουλιανή (μικροσκοπικός κίτρινος κρίνος – Gagea juliae), άλλιον το φθινοπωρινό (Allium autumnale), άλλιον το γουιλλεανό (Allium willeanum), ορνιθόγαλον το ποδισκοφόρον (Ornithogalum pedicellare), τιλοστήμων η χαμαιπεύκη (αρκολασμαρίν – Ptilostemon chamaepeuce).[29]

Άνοιξη στον Πενταδάκτυλο
(gr.depositphotos.com – royalty free)

Στην πανίδα του Πενταδακτύλου περιλαμβάνονται αλεπούδες (Vulpes vulpes), λαγοί (Lepus europaeus), ο σκαντζόχοιρος (Erinaceus europaeus),[30] μικρά τρωκτικά και είδη νυχτερίδας,[31] ενώ σε ό,τι αφορά τα πουλιά, αφθονούν οι πέρδικες (πέρδικες Alectoris chukar), οι φάσσες (Columba palumbus) και τα περιστέρια (Columba livia).[32] Μια ιδιαιτερότητα της χερσονήσου της Καρπασίας είναι τα ελεύθερα γαϊδούρια, τα οποία, μετά την εγκατάλειψη των χωριών, αναπαράγονται μόνα τους στη φύση. Ο πληθυσμός τους σήμερα ανέρχεται περίπου στα 800.[33]

Τουλίπες του Κορμακίτη:

3. Προστατευόμενα είδη και περιοχές

Στον Πενταδάκτυλο υπάρχουν 14 σημαντικοί τύποι οικοτόπων, από τους οποίους οι τέσσερις αποτελούν οικοτόπους προτεραιότητας, σύμφωνα με την οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης 92/43/ΕΟΚ, ενώ η οροσειρά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο καθώς παρέχει ενδιαιτήματα και περιοχές αναπαραγωγής για πολλά είδη ζώων και πουλιών.[34]

Συγκεκριμένα, έχουν αναγνωριστεί 18 είδη ερπετών, πολλά από τα οποία περιλαμβάνονται στα παραρτήματα της οδηγίας για τους Οικοτόπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ τα σπήλαια του Πενταδακτύλου συνιστούν φωλιές για τη σπάνια, προστατευόμενη Αιγυπτιακή φρουτονυκτερίδα (Rousettus aegyptiacus) και για άλλα προστατευόμενα είδη νυχτερίδας. Επίσης στην περιοχή έχουν αναγνωριστεί 30 είδη πουλιών του Παραρτήματος I της οδηγίας για τα πτηνά της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2009/147/EΕ, μεταξύ άλλων του Σπιζαετού (Aquila fasciata), της Αετοβαρβακίνας (Buteo rufinus) και του γύπα (Gyps fulvus).[35]

(Andy Grant, sigmalive.com)

4. Θρύλοι και ιστορία

«Δέστε το βουνό· όταν βυθίσει τέλος πάντων ο ήλιος
θα είναι μονόχρωμο και ειρηνικό.
Αυτό είναι ο Άγιος Ιλαρίων…
Αυτός ο κόσμος δεν είναι ο δικός μας, είναι του Ομήρου ..».

Γ. Σεφέρης, «Στα Περίχωρα της Κερύνειας»

Πολλοί μύθοι και θρύλοι είναι συνδεδεμένοι με τα κάστρα που δεσπόζουν στις κορυφές του Πενταδάκτυλου -τον Άγιο Ιλαρίωνα,[36] το Βουφαβέντο[37] και την Καντάρα,[38] τα οποία κτίστηκαν μετά τα μέσα του 10ου αιώνα από τους Βυζαντινούς, για να ελέγχουν τον θαλάσσιο χώρο βόρεια του νησιού και να εντοπίζουν έγκαιρα τα πλοία των Σαρακηνών πειρατών, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην άμυνα του νησιού καθ’ όλη τη βυζαντινή εποχή και τη φραγκοκρατία. Μέσω ενός συστήματος σημάτων πυρός δινόταν η προειδοποίηση για εχθρικές κινήσεις καραβιών στα βόρεια του νησιού.[39]

Η Παναγία Κρινιώτισσα στον Κόρνο και η Παναγία Αψινθιώτισσα στο Συγχαρί (greeknation.blogspot.com)

Η οροσειρά του Πενταδακτύλου ανέκαθεν αποτελούσε ένα τεράστιο φυσικό τείχος που δεν επέτρεπε τη διείσδυση στο εσωτερικό του νησιού από ολόκληρη σχεδόν τη βόρεια ακτή του.[40] Η ίδια η επιλογή της Λευκωσίας, νότια της οροσειράς, ως πρωτεύουσας της Κύπρου από τα Υστεροβυζαντινά χρόνια και αργότερα, βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό  στην προστασία που της εξασφάλιζε το φυσικό οχυρό της οροσειράς του Πενταδακτύλου.[41] Ελάχιστες δίοδοι επέτρεπαν τη διάβαση της οροσειράς, με πιο γνωστό το πέρασμα του Πογαζιού στην περιοχή της Αγύρτας, ανατολικά του Αγίου Ιλαρίωνα. Τέτοιες δίοδοι ελέγχονταν όμως εύκολα και, όπως διηγείται ο Λεόντιος Μαχαιράς, στη διάβαση της Αγύρτας είχαν πάθει πανωλεθρία οι Γενουάτες το 1373-74, όταν πολιορκούσαν την Κερύνεια και τους ήταν απαραίτητη η επικοινωνία με τη Λευκωσία.[42]

Η βόρεια πλευρά του Πενταδάκτυλου πάνω απ’ την Κερύνεια και η θέα από τη νότια πλευρά του προς την πεδιάδα της Μεσαορίας (Instagram)

Στις κορυφές και στα φαράγγια του Πενταδάκτυλου λέγεται πως κατοικεί και η θρυλική Ρήγαινα, που μαζί με τον Διγενή Ακρίτα είναι οι πιο ξακουστές μυθικές μορφές του κυπριακού Μεσαίωνα. Τη Ρήγαινα ο θρύλος τη θέλει να στεφανώνει τις κορφές και να περνά, πανώρια και αγέραστη, από τα κάστρα και τις λαγκαδιές του Πενταδάκτυλου. Η όμορφη βασίλισσα δεν πέθανε ποτέ κατά την παράδοση, αλλά χάθηκε μέσα στη γη και κατοικεί σ’ ολόχρυσο παλάτι, βαθιά μέσα στα κάστρα με όλα τα χρυσά της.[43] Λέγεται πως η Ρήγαινα θανάτωσε τους τεχνίτες που έχτισαν το κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα για να μη μάθει ποτέ κανείς τα μυστικά του. Κατ’ άλλη παράδοση, η Ρήγαινα ήταν η όμορφη βασιλοπούλα του νησιού, που την κυνήγησαν οι Τούρκοι μέχρι το Βουφαβέντο. Εκεί η Ρήγαινα, για να μην πέσει στα ανόσια χέρια τους, γκρεμίστηκε από κάποιο παράθυρο του κάστρου και χάθηκε μέσα στη γη.[44] Σύμφωνα με το θρύλο, στο κάστρο του Βουφαβέντο είναι κρυμμένοι οι θησαυροί της Ρήγαινας σε κάποιο δωμάτιο, που ανοίγει για λίγες στιγμές μονάχα κάθε Πρωτοχρονιά φέρνοντας καλοτυχιά στον τόπο. Άλλοι μύθοι θέλουν τη Ρήγαινα να σμίγει με το Διγενή στο θρυλικό αυτό κάστρο, αφού την είχε κυνηγήσει από κορφή σε κορφή.[45]

Ο Καραβάς της Επαρχίας Κερύνειας πριν το 1974, με την εκκλησία
του Αγίου Ευλαλίου και τον επιβλητικό Πενταδάκτυλο (kypros.org, ucm.org.cy)

Όπως πολύ όμορφα σημειώνει ο Νικ. Σπανός, «η Ρήγαινα είναι η Ουράνια Αφροδίτη, η αγνή Παρθένα, η Παναγία που σκέπει το μακάριο νησί. Είναι η Κύπρος και η ψυχή της, που στοίχειωσε μέσα στους βράχους και τα χώματα της γης και βασιλεύει στο πέρασμα των αιώνων. Κι ο Πενταδάκτυλος, Τιτάνας Σαραντάπηχος, προστατεύει τη Ρήγαινα, που χαίρεται στα βουνά και τους κάμπους το φως και τον ήλιο και συντροφεύει ακοίμητος το νησί στο ταξίδι του πάνω στα γαλάζια κύματα και μέσα στο χάος του πανδαμάτορα χρόνου».[46]

Το Αβαείο του Πέλλα Παΐς (keryniaek.com) και το ερειπωμένο Αρμενομονάστηρο του Αγίου Μακαρίου στον Πενταδάκτυλο (politis.com.cy)

Πέρα όμως από τα φρούρια, η οροσειρά του Πενταδάκτυλου, λόγω της απομόνωσης που προκαλεί το άγριο και απόκρημνο τοπίο της, δεν ήταν ποτέ κατοικημένη, ενώ οικισμοί και χωριά απαντώνται διάσπαρτα μόνο χαμηλά στις πλαγιές και στις υπώρειές της. Για τον λόγο αυτό ο ορεινός όγκος του Πενταδακτύλου λειτούργησε από πολύ νωρίς ως τόπος αναχωρητισμού για μοναχούς και ερημίτες.[47] Μεταξύ αυτών, ξεχωριστή υπήρξε η μορφή του Αγίου Ιλαρίωνα, ο οποίος έδωσε το όνομά του στην κορυφή και στο περίφημη φρούριο που ανεγέρθηκε στον τόπο, όπου ασκήτεψε.[48]

Η Κερύνεια πριν το 1974 και η Λάπηθος στις πλαγιές του Πενταδάκτυλου (ucm.org.cy)

Στον Πενταδάκτυλο ήκμασαν πολλά και σπουδαία μοναστήρια. Ορισμένων σήμερα δεν σώζονται ούτε καν τα ίχνη, όπως το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, εκ των αρχαιοτέρων της Κύπρου, πάνω από το χωριό της Κυθρέας.[49] Αρκετά ακόμα μοναστήρια και ναοί στον Πενταδάκτυλο είναι ερειπωμένα και εγκαταλειμμένα λόγω της τουρκικής εισβολής και κατοχής, όπως ο Άγιος Νικόλαος Δαυλού, η Παναγία της Καντάρας, η Παναγία του Τοχνιού, ο Χριστός Αντιφωνητής, η Παναγία Υπάτη, το Αρμενομονάστηρο του Αγίου Μακαρίου (Αρμεναίων), η Παναγία η Πλατανιώτισσα, η Παναγία Αψινθιώτισσα, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, η Παναγία Ασπροφορούσα ή Παναγία του Όρους του 13ου αιώνα (στο γοτθικό Αβαείο του Πέλλα Παΐς ή Μπέλλα Παΐς του Τάγματος του Αγίου Αυγουστίνου),[50] η Παναγία Γαλατερούσα, η Παναγία Κρινιώτισσα, η Αγία Παρασκευή και η Παναγία των Καθάρων.[51]

Τα κάστρα του Αγίου Ιλαρίωνα και του Βουφαβέντο στον Πενταδάκτυλο

Το Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα (Αη-Λάρκου):[52]

Τα περισσότερα από τα μοναστήρια αυτά και οι ναοί χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους ως μάντρες κοπαδιών, όπως η μονή του Αγίου Νικολάου, η Παναγία Υπάτη, η Παναγία Καθάρων, η Παναγία Αψινθιώτισσα και πολλά άλλα. Το μοναστήρι του Αντιφωνητή μετετράπη σε μουσείο, όπως και το Αβαείο του Πέλλα Παΐς. Το Αρμενομονάστηρο ιδρύθηκε περί το έτος 1.000 μ.Χ. εις μνήμην του Αγίου Μακαρίου του Ερημίτη Αλεξανδρείας (395 μ.Χ.), που κατά την παράδοση ασκήτεψε στην περιοχή. Βρίσκεται στο δάσος της Πλατανιώτισσας, 1½ χλμ. δυτικά της Χαλεύκας σε ύψος 530 μ. Καταστράφηκε από πυρκαγιά και έχει ερειπωθεί, ενώ μόλις το έτος 2019 εξαγγέλθηκε ότι θα δρομολογηθούν εργασίες συντήρησής του.[53]

Το Κάστρο του Βουφαβέντο στον Πενταδάκτυλο:

Το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής επίσης μετατράπηκε σε ερείπια. Ο ναός του μοναστηριού της Παναγίας Καντάρας χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη.. Το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου ούτε καν προσεγγίζεται, καθώς από το 1974 μετατράπηκε σε στρατόπεδο του τουρκικού στρατού κατοχής. Ερειπωμένα επίσης είναι και τα μοναστήρια της Παναγίας Κρινιώτισσας και της Παναγίας Πλατανιώτισσας. Το δεύτερο φαίνεται να έχει εξαφανιστεί εντελώς, καθώς στην περιοχή όπου βρισκόταν, δημιουργήθηκε από τους Τούρκους ένα μεγάλο λατομείο, που έχει προκαλέσει μία τεράστια πληγή στο βουνό.[54]

Σπαράγματα από τοιχογραφίες της Παναγίας Αψινθιώτισσας
που ανακτήθηκαν από τον Οργανισμό Walk of Truth
το 2014 (kathimerini.com.cy)

Κατά μήκος της οροσειράς του Πενταδακτύλου και στις δύο πλαγιές του υπάρχουν πολλοί ακόμα σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι: η Μύρτου, ο Κόρνος, η Βασίλεια, η Λάπηθος, το Κρηνί, το Κάρμι, τα Αγρίδια, το Καζάφανι, ο Άγιος Επίκτητος, οι Βουνοί, η Κυθρέα, η Ακανθού, το Φλαμούδι κ.ά.[55] Αξιοσημείωτες είναι και οι πηγές της οροσειράς, τα περίφημα «Κεφαλόβρυσα», με μεγαλύτερα και γνωστότερα της Κυθρέας, καθώς και της Λαπήθου, του Καραβά, του Πέλλα Παΐς  και του Παλαιόμυλου, που όλα σήμερα εμπίπτουν σε κατεχόμενα εδάφη.[56]

Λάπηθος:

5. Τουρκική εισβολή και κατοχή

«Τα θεμέλιά μου στα βουνά
και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους
και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος ..»

Οδ. Ελύτης, Το Άξιόν Εστί

Στην περιοχή του Πενταδακτύλου έλαβαν χώρα μερικές από τις πιο κρίσιμες και φονικές επιχειρήσεις το 1974, κατά την τουρκική εισβολή. Η περιοχή αποτέλεσε πεδίο σύγκρουσης μεταξύ των τουρκικών δυνάμεων και των Ελληνοκυπρίων ήδη από τα πρώτα χρόνια του κυπριακού προβλήματος. Η διάβαση της Αγύρτας μαζί με το μεγαλύτερο μέρος του δρόμου Λευκωσίας – Κερύνειας περιήλθαν στον έλεγχο των Τουρκοκυπρίων κατά τη διάρκεια των διακοινοτικών ταραχών το 1963-64.[57] Η περιοχή αυτή περιελάμβανε αρκετά τουρκόφωνα χωριά, τα οποία μαζί με τον τουρκικό τομέα της πρωτεύουσας αποτέλεσαν έναν από τους πιο σημαντικούς τουρκοκυπριακούς θύλακες τα χρόνια 1964-74. Σημαντικό οχυρό των τουρκοκυπρίων αποτελούσε το φρούριο του Αγίου Ιλαρίωνα (Άη Λάρκου), το οποίο ήλεγχε την πόλη της Κερύνειας και μεγάλο μέρος της παραλιακής πεδιάδας στο βορρά της Κύπρου.[58]

Η Κερύνεια από το Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα (sites.google.com) – Το ύψωμα Κοτζά Καγιά στον Πενταδάκτυλο, όπου εδόθη η ιστορική μάχη στις 20-21 Ιουλίου 1974  (averoph.wordpress.com)

Τμήμα του τουρκικού στρατού που στάθμευε στην Κύπρο από το 1960 (η Τουρκική Δύναμη Κύπρου – ΤΟΥΡΔΥΚ), βάσει των συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου, ενισχυμένο και από τους Τουρκοκυπρίους, είχε τότε καταλάβει την κορφή του Αγίου Ιλαρίωνα.[59] Συγκρούσεις έγιναν και σε άλλα σημεία της οροσειράς. Τον Απρίλιο του έτους 1964, ο Λόχος Λυσσαρίδη ανέλαβε την ανακατάληψη της ευρύτερης περιοχής του Προφήτη Ηλία στον Πενταδάκτυλο και τέσσερις διμοιρίες 160 περίπου ανδρών ειδικές αποστολές διείσδυσης σε διάφορες περιοχές του βουνού. Στις 24 Απριλίου 1964 σε μια αιφνιδιαστική καταδρομική επιχείρηση με στόχο την ανακατάληψη ολόκληρης της περιοχής δυτικά του κάστρου του Αγίου Ιλαρίωνα, οι «Κοκκινοσκούφηδες» του Βάσσου Λυσσαρίδη ανακατέλαβαν πέντε στόχους που είχαν τεθεί στο σχέδιο ενέργειας. Οι Τουρκοκύπριοι εγκατέλειψαν οπλισμό και πυρομαχικά και εξαφανίσθηκαν.[60] Ωστόσο οι Τουρκοκύπριοι κράτησαν την κορφή του Αγίου Ιλαρίωνα για την επόμενη δεκαετία, μέχρι την τουρκική εισβολή το 1974.

Οι «Κοκκινοσκούφηδες» του Β. Λυσσαρίδη
πανηγυρίζουν την ανακατάληψη του Προφ. Ηλία
(philenews.com)

Τότε έγιναν και πάλι σφοδρές συγκρούσεις και μάχες σε πολλά σημεία του Πενταδάκτυλου και των επαρχιών του.[61] Την νύκτα της 20-21ης Ιουλίου 1974, στο ύψωμα Κοτζάκαγια, πάνω από το χωριό Αγύρτα και νότια του κάστρου του Αγίου Ιλαρίωνα στον Πενταδάκτυλο, εξελίχθηκε μια ιστορική επιχείρηση διείσδυσης Ελληνοκυπρίων καταδρομέων στα μετόπισθεν του εχθρού, στο στρατόπεδο των Τούρκων αλεξιπτωτιστών, με σκοπό να διακοπεί η κύρια οδική αρτηρία Λευκωσίας – Κυρηνείας και να αχρηστευτεί το στρατηγικής σημασίας πέρασμα των Τουρκοκυπρίων στην διάβαση της Αγύρτας. Οι καταδρομείς διέσχισαν τη χαράδρα του Αγίου Ιλαρίωνα μέσω του δάσους της Αγύρτας, μετά από τετράωρη πορεία σε δύσβατη περιοχή, αποφεύγοντας τις εχθρικές περιπόλους και τα πυροβολεία και κατάφεραν να φθάσουν στο εχθρικό στρατόπεδο, όπου οι λόχοι της 31ης Μοίρας εφόρμησαν αιφνιδιαστικά καταλαμβάνοντας το τουρκικό στρατόπεδο χωρίς απώλεια.[62] Ωστόσο το Τάγμα Πεζικού που θα αντικαθιστούσε την ηρωική Μοίρα δεν κατάφερε να φθάσει ποτέ στο καταληφθέν στρατόπεδο και οι καταδρομείς διατάχθηκαν να απομακρυνθούν προς τις γραμμές τους.[63] Η Μάχη του Κοτζά Καγιά θεωρήθηκε τόσο σημαντική ως προς τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της, ώστε σήμερα διδάσκεται σε στρατιωτικές σχολές ως μία από τις καλύτερες επιχειρήσεις όλων των εποχών.[64]

Τούρκοι στρατιώτες στον Πενταδάκτυλο (Ιούλιος – Αύγουστος 1974)

Στις 23 Ιουλίου 1974, η 181 Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού (ΜΠΠ) και η 191 Πυροβολαρχία Ορεινού Πυροβολικού (ΠΟΠ), με Διοικητή τον εκ Θεσσαλονίκης Αντισυνταγματάρχη Πυροβολικού Στυλιανό Καλμπουρτζή, κινούμενες έξω από το χωριό Συγχαρί στον Πενταδάκτυλο, αποτέλεσαν στόχο της Τουρκικής Αεροπορίας παρά την ανακωχή που είχε στο μεταξύ κηρυχθεί. Οι δύο μονάδες βρέθηκαν σε ενέδρα εν ώρα κατάπαυσης του πυρός και καταστράφηκαν οικτρά. Η μάχη κράτησε περίπου δύο ώρες και οι πυροβολητές ήρθαν αντιμέτωποι, σώμα με σώμα, με Τούρκους κομάντος, αρνούμενοι ωστόσο να εγκαταλείψουν τα πυροβόλα τους και μένοντας πιστοί στις διαταγές τους. Στην Ελληνική Ιστορία, με μοναδική εξαίρεση την μάχη της Πτολεμαΐδας το 1912, δεν υπάρχει παρόμοιο παράδειγμα αυτοθυσίας, όπου πυροβολητές έδωσαν μάχη εναντίον τάγματος πεζικού και ειδικών δυνάμεων, χωρίς να εγκαταλείψουν τα βαρέα όπλα τους και προτίμησαν να θυσιαστούν πολεμώντας πάνω σε αυτά. Οι δύο μονάδες μετρούν 39 αγνοουμένους και 5 πεσόντες, αριθμός ιδιαίτερα μεγάλος για μονάδες πυροβολικού. Ανάμεσά τους, πεσών και ο ηρωικός διοικητής τους Ανχης (ΠΒ) Στυλιανός Καλμπουρτζής. Κατά τη μάχη συνελήφθησαν 48 αιχμάλωτοι, ενώ οι περισσότεροι πυροβολητές τραυματίστηκαν. Το ντοκιμαντέρ με τίτλο «Το Βουνό της σιωπής», μέσα από συγκλονιστικές μαρτυρίες, αναφέρεται στα δραματικά γεγονότα και στην ηρωική θυσία της 181 ΜΠΠ και της 191 ΠΟΠ στον Πενταδάκτυλο, τον Ιούλιο του 1974.

Το «Βουνό της σιωπής», η τραγική καταστροφή της 181 ΜΠΠ το 1974:

Κατά την τουρκική εισβολή το καλοκαίρι του 1974, από την πρώτη φάση (Αττίλας Ι, 20-23 Ιουλίου 1974), η Κερύνεια και ο Άγιος Ιλαρίωνας, μαζί με το δρόμο προς τη Λευκωσία και τα χωριά του τουρκοκυπριακού θύλακα, κατελήφθησαν από τον τουρκικό στρατό και χρησιμοποιήθηκαν ως προγεφύρωμα. Κατά τη δεύτερη φάση της εισβολής (Αττίλας ΙΙ, 14-16 Αυγούστου 1974) ολόκληρη η οροσειρά του Πενταδακτύλου με τις ιστορικές επαρχίες του και τα χωριά του, πέρασαν στην κατοχή του τουρκικού στρατού και ο ελληνοκυπριακός πληθυσμός εκτοπίστηκε από την περιοχή και τις επί χιλιάδες χρόνια πατρογονικές εστίες του.[65]

Κερύνεια και Πενταδάκτυλος – Στιγμές της εισβολής (Κώστας Μόντης):[66]

Από το καλοκαίρι του 1974 στον Πενταδάκτυλο εξακολουθεί να σταθμεύει μεγάλος αριθμός τουρκικών στρατευμάτων, ενώ η περιοχή αποτέλεσε de facto κομμάτι της τουρκικής επικράτειας. Στις 15 Νοεμβρίου 1983, ο Ραούφ Ντενκτάς ανακήρυξε την ίδρυση της «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου (ΤΔΒΚ)», ως ανεξάρτητου κράτους. Πρόκειται για το αποκαλούμενο «ψευδοκράτος», το οποίο κανένα κράτος δεν έχει αναγνωρίσει έως και σήμερα, πλην της Τουρκίας.[67] Από το 1974 ο σκλαβωμένος Πενταδάκτυλος έχει καταστεί το σύμβολο της εγκαρτέρησης και του αγώνα των Ελληνοκυπρίων για την απελευθέρωση του κατεχομένου τμήματος της πατρίδας τους.[68]

1. Κατεστραμμένα οχήματα της 181 Μοίρας Πεδινού Πυροβολικού του Αν/χη Στ. Καλμπουρτζή στο Συγχαρί, στις πλαγιές του Πενταδάκτυλου (nemesishd.eu) – 2. Τουρκικά πλοία πλησιάζουν στις ακτές της Κερύνειας. Στο βάθος ο Πενταδάκτυλος (Ιούλιος 1974) (pemptousia.gr)

Πέρα από αυτό καθ’ αυτό το παρατεινόμενο έγκλημα της τουρκικής κατοχής σε ολόκληρο το βόρειο τμήμα της Κύπρου, αποτροπιασμό προκαλεί το τερατούργημα της γιγαντιαίας σημαίας του ψευδοκράτους, πλάτους 425 μ. και ύψους 250 μ., πάνω στο πληγωμένο σώμα του Πενταδάκτυλου.[69] Η σημαία καλύπτοντας συνολική επιφάνεια πέραν των 200.000 τ.μ., αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη σημαία στον κόσμο σύμφωνα με το βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες.. Κατασκευάστηκε τη δεκαετία του ’80, αρχικά από λευκές πέτρες που μεταφέρθηκαν στη νότια πλαγιά του Πενταδακτύλου από διάφορα σημεία του βουνού.[70] Δίπλα στη σημαία προστέθηκε το σύνθημα του Κεμάλ Ατατούρκ «Ne mutlu turkum diyene» (τί ευτυχία να λες είμαι Τούρκος), συμπληρώνοντας χαρακτηριστικά το όλο κατασκεύασμα…

Η συντήρηση της γιγάντιας σημαίας γίνεται από συνεργεία που έρχονται στην περιοχή κυρίως από την Τουρκία βάφοντας με εκατοντάδες λίτρα χημικής λευκής και κόκκινης μπογιάς το πετρώδες έδαφος του βουνού, ώστε η σημαία να είναι ορατή από παντού, σε ολόκληρη την νότια περιοχή του.[71] Το βράδυ, το ανοσιούργημα ολοκληρώνεται καθώς η σημαία φωταγωγείται με χιλιάδες λαμπιόνια, βασανίζοντας τη μνήμη ακόμα και μέσα στη γαλήνη της νύχτας.. Ενδεικτικό της τουρκικής τακτικής είναι ότι η τεράστια σημαία φωταγωγήθηκε για πρώτη φορά στις 28 Οκτωβρίου 2003, ανήμερα της ελληνικής εθνικής επετείου. Έκτοτε η θέα της προκαλεί επιδεικτικά, μέρα και νύχτα, την Ελληνοκυπριακή πλευρά, προσθέτοντας μία ακόμα βάναυση προσβολή στο δράμα της Κύπρου, αλλοιώνοντας το τοπίο στην καρδιά του βουνού και παρενοχλώντας συστηματικά τα ζώα και τα πουλιά που διαχειμάζουν στις πλαγιές του.[72]

Στις 22 Οκτωβρίου 2009 η Ελληνοκύπρια ευρωβουλευτής Αντιγόνη Παπαδοπούλου κατέθεσε ενώπιον του Ευρωκοινοβουλίου, έγγραφη κοινοβουλευτική ερώτηση σχετικά με την παρουσία της σημαίας στον Πενταδάκτυλο, με την οποία ζήτησε απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήματα: α) Αν το Συμβούλιο ήταν ενήμερο για την ύπαρξη της σημαίας στη συγκεκριμένη οροσειρά της Κύπρου; β) Πώς αυτό σκόπευε να παρέμβει επί του θέματος, δεδομένου ότι αυτή η ενέργεια από τουρκοκυπριακής πλευράς: i) συνιστά πρωτοφανή καθημερινή πρόκληση σε βάρος του κυπριακού λαού και ειδικά των Ελληνοκυπρίων, ii) υπενθυμίζει τα τραγικά γεγονότα της τουρκικής εισβολής και τη συνεχιζόμενη σκλαβιά του βορείου τμήματος της Κύπρου, τορπιλίζοντας την όποια καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο κοινοτήτων, και iii) συνιστά εχθρική ενέργεια εντασσόμενη στις προσπάθειες της Τουρκίας για εκτουρκισμό των κατεχομένων εδαφών της Κύπρου; γ) Πώς επέτρεπε την ύπαρξη μιας τέτοιας σημαίας που πέραν από την καταστροφική περιβαλλοντική επιβάρυνση για την εγκατάστασή της, τη χρήση χημικών ουσιών και την βάναυση κακοποίηση του περιβάλλοντος, συνοδεύεται και με την αλόγιστη σπατάλη ηλεκτρικού ρεύματος σε μια εποχή οικονομικής κρίσης; δ) Πόσο σεβασμό δείχνει η Τουρκία για το περιβάλλον, ώστε να επιθυμεί και άνοιγμα του σχετικού κεφαλαίου στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις; και ε) Σε ποιες ενέργειες προετίθετο να προβεί το Συμβούλιο για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ισορροπίας και προκειμένου να υποστεί η Τουρκία, μια χώρα υπό ένταξη, κυρώσεις για την απρεπή συμπεριφορά της, τόσο απέναντι στους Ελληνοκυπρίους όσο και στο περιβάλλον;[73]

Η σημαία του ψευδοκράτους στον Πενταδάκτυλο

Προς απάντηση στα ερωτήματα αυτά η Επιτροπή αρκέστηκε στην ακόλουθη δήλωσή της, ενώ έκτοτε τίποτε δεν άλλαξε στο «καθεστώς» της σημαίας: «Η Επιτροπή είναι ενήμερη για την τουρκική σημαία στο βουνό Πενταδάκτυλος στο βόρειο τμήμα της Κύπρου και κατανοεί πλήρως την ευαισθησία της Ελληνοκυπριακής κοινότητας στο θέμα αυτό. Η Επιτροπή θα χαιρετίσει κάθε πρωτοβουλία της Τουρκοκυπριακής Κοινότητας για τη διευθέτηση του προβλήματος αυτού και θα διενεργήσει έρευνες στην Τουρκοκυπριακή Κοινότητα για τυχόν περιβαλλοντική ζημία. Το ζήτημα αυτό υπογραμμίζει για μία ακόμη φορά την επείγουσα ανάγκη ταχείας επίλυσης του Κυπριακού. … Η ΕΕ ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την περάτωση μιας από τις παλαιότερες διαμάχες στο ευρωπαϊκό έδαφος και αναμένει επίσης από την Τουρκία να είναι υποστηρικτική στις συνομιλίες διευθέτησης».[74] Η απάντηση ωστόσο αυτή της Επιτροπής προς την Ελληνοκυπριακή πλευρά δεν είναι μόνον άτολμη και μετριοπαθέστατη απέναντι στην απόλυτα δικαιολογημένη στάση και τη διαμαρτυρία της στο θέμα της σημαίας, αλλά πολύ περισσότερο είναι και ευθέως προσβλητική καθώς υποβαθμίζει το έγκλημα της εισβολής, της κατοχής, των εκτοπισμών και του καθεστώτος του ψευδοκράτους αντιμετωπίζοντάς το ως μια χρόνια και φορτική «διαμάχη» μεταξύ των δύο πλευρών, της οποίας μάλιστα η πρόκληση και η διαιώνιση υπονοείται έτσι πως βαραίνει και τα δύο μέρη.. Έτσι όμως, όχι μόνο στρεβλώνεται απαράδεκτα η ιστορία και μάλιστα σε επίσημο ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά καταδεικνύεται για ακόμα μία φορά η απροθυμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να προβεί ξεκάθαρα και υπεύθυνα στην προάσπιση των δικαίων ενός κράτους μέλους της και των ζωτικών του συμφερόντων.

6. Γενικά για την οικολογική καταστροφή

Μετά την τουρκική εισβολή το 1974, ο Πενταδάκτυλος ως οικότοπος, με όλα τα μοναδικά είδη και υποείδη της χλωρίδας και της πανίδας του, έχει υποστεί ανεξέλεγκτη περιβαλλοντική πίεση και υποβάθμιση και βαρύτατη οικολογική καταστροφή τόσο από εκτεταμένες δασικές πυρκαγιές που έχουν συντελεστεί κατά καιρούς σε όλη του την έκταση όσο και από εντατικές και επαχθέστατες δραστηριότητες και επεμβάσεις, όπως λατόμευση, αποψίλωση, παράνομη θήρα, αυθαίρετη δόμηση κ.ά., που λαμβάνουν χώρα συστηματικά στο περιβάλλον του, επηρεάζοντας καθοριστικά τη μορφολογία του και απειλώντας πλέον με εξαφάνιση πολλά είδη και τους φυσικούς οικοτόπους του.[75]

Πενταδάκτυλος (wiki)

Η «Μονάδα Διατήρησης της Φύσης» του Πανεπιστημίου Frederic στη Λευκωσία, έχει συλλέξει υλικό στο πλαίσιο σχετικής έρευνάς της και έχει καταγράψει τις απειλές της χλωρίδας και της πανίδας στον Πενταδάκτυλο. Ο ερευνητής της Μονάδας, Κωνσταντίνος Κουνναμάς, έχει δημόσια αναφέρει πως στην οροσειρά του Πενταδάκτυλου απαντούν σημαντικοί τύποι οικοτόπων, εκ των οποίων δύο τουλάχιστον είναι «οικότοποι προτεραιότητας», δηλαδή διατρέχουν τον κίνδυνο να εξαφανιστούν και επομένως, απαιτείται άμεση λήψη μέτρων για την προστασία τους. Ωστόσο, όπως επισημαίνει, η προστασία των ως περιοχών και των ειδών τους δεν εφαρμόζεται επιτυχώς, καθώς η οροσειρά του Πενταδακτύλου αντιμετωπίζει διάφορες απειλές, όπως υπερβολική λατόμευση, υπερβόσκηση, απόρριψη αποβλήτων, αστική ανάπτυξη, λαθροθηρία και στρατιωτικές δραστηριότητες.[76] Σύμφωνα με όσα περαιτέρω καταθέτει, αυτές οι ανεξέλεγκτες πιέσεις επιδρούν διαφορετικά στους οικοτόπους και τα είδη χλωρίδας και πανίδας. Για παράδειγμα, η αφαίρεση εδάφους λόγω της λατόμευσης προκαλεί μείωση της έκτασης σημαντικών οικοτόπων, η υπερβόσκηση απειλεί με εξαφάνιση σπάνια είδη χλωρίδας (όπως το κρισίμως κινδυνεύον είδος Delphinium caseyi), ενώ ο σπιζαετός ή περτικοσιάχινο (Bonelli’s eagle) επηρεάζεται αρνητικά τόσο από την όχληση των λατομείων και των στρατιωτικών δραστηριοτήτων, όσο και από το παράνομο κυνήγι.[77] Εκτός από την εκμετάλλευση του μετώπου λατόμευσης, στους ίδιους χώρους συνήθως υπάρχουν και σκυροθραυστικές μονάδες οι οποίες προκαλούν με τη λειτουργία τους υπερβολικό θόρυβο και σκόνη, ενώ σοβαρή όχληση προκαλείται και από την διέλευση φορτηγών και άλλων βαρέως τύπου οχημάτων, που μεταφέρουν το τελικό υλικό της λατομικής δραστηριότητας στον προορισμό του.[78]

Δασικό τοπίο στη Χαλεύκα (Instagram)

Όλα δείχνουν πως αν η εντατική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του Πενταδακτύλου δεν σταματήσει άμεσα, οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον της οροσειράς θα είναι μόνιμες και μη αναστρέψιμες.[79] Κάθε προσπάθεια ωστόσο για την προστασία του περιβάλλοντος στον Πενταδάκτυλο και για τον οικολογικό έλεγχο των περιοχών του δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο ή καθίσταται και εντελώς αλυσιτελής, εξ αιτίας του ότι ολόκληρος ο ορεινός όγκος του τελεί υπό κατοχή. Στα δε κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου, αν και αποτελούν εδάφη της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά την ένταξη της Κύπρου σε αυτήν,[80] δεν εφαρμόζεται, εξ αιτίας της κατοχής, η προστασία που παρέχεται από το ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 και την εν γένει Ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθεσία, η οποία μεταξύ άλλων ορίζει ότι τα κράτη μέλη δεν έχουν απλώς μια γενική και αφηρημένη υποχρέωση λήψεως μέτρων προστασίας των οικοτόπων τους και των πτηνών, αλλά προκειμένου να εγκρίνουν επεμβάσεις καθώς και σχέδια διαχείρισης σε προστατευόμενες περιοχές, οφείλουν προηγουμένως να έχουν εξακριβώσει ότι αυτά δεν θα έχουν αρνητική επίδραση στην ακεραιότητα της περιοχής, για την οποία πρόκειται.[81]

Οι Τούρκοι ισοπεδώνουν τον Πενταδάκτυλο:[82]

7. Δασικές πυρκαγιές

Περίπου η μισή έκταση της Κύπρου καλύπτεται από φυσική βλάστηση. Τα δάση περιορίζονται κυρίως στις δύο μεγάλες οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδακτύλου. Η έκταση των κρατικών δασών (ψηλά δάση) ανέρχεται σε 107.043 εκτάρια και καταλαμβάνει το 11,57% της συνολικής έκτασης της Κύπρου. Από αυτά, έκταση 139.053 εκταρίων ή ποσοστό 80,46% των κρατικών δασών βρίσκονται στις ελεύθερες περιοχές και τα υπόλοιπα 33.800 εκτάρια ανήκουν στις περιοχές που κατέχονται από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής.[83]

Το δυτικό τμήμα της κατεχομένης από το 1974 οροσειράς του Πενταδακτύλου, υπέστη, τον Ιούνιο του 1995, μία τεράστια οικολογική καταστροφή, εξ αιτίας μιας γιγαντιαίων διαστάσεων πυρκαγιάς που έπληξε την περιοχή.[84] Η πυρκαγιά ξέσπασε στις 26 Ιουνίου 1995 και σε σύντομο χρόνο εξαπλώθηκε σε πολύ μεγάλη έκταση, συνεχίστηκε δε αμείωτη επί τέσσερα ολόκληρα εικοσιτετράωρα, σε ένα εκτενέστατο μέτωπο, από την περιοχή «Έξι Μίλι», στα δυτικά της Κερύνειας, μέχρι την περιοχή του Πέλλα Παΐς και ακόμα ανατολικότερα.[85] Η πυρκαγιά, σύμφωνα με πληροφορίες των τουρκοκυπριακών εφημερίδων, οφειλόταν σε εμπρησμό, προς τούτο μάλιστα το κατοχικό καθεστώς συνέλαβε τότε έξι άτομα.[86]

Στη συνέχεια όμως το θέμα της έναρξης της πυρκαγιάς ξεχάστηκε. Η φωτιά κατέστρεψε, σε μήκος πέραν των 20 χλμ. και σε πλάτος 2-4 χλμ., την εξαίρετη φυσική ομορφιά του Πενταδακτύλου -δάση και άγρια βλάστηση, αλλά και καταπράσινους οπωρώνες και άλλα δέντρα. Σε διάφορες περιοχές κάηκαν επίσης πολλά σπίτια και υποστατικά, ενώ η φωτιά απείλησε σοβαρά την ίδια την Κερύνεια, το Πέλλα Παΐς και άλλους οικισμούς.[87]

Καμένες εκτάσεις στις πλαγιές του Πενταδάκτυλου
από το κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα (kypros.org)

Οι ακριβείς καταστροφές δεν μπορούν να υπολογιστούν. Η φωτιά, για ολόκληρα μερόνυχτα, έκαιγε ανεξέλεγκτα τον Πενταδάκτυλο καθώς οι κατοχικές δυνάμεις της Τουρκίας και οι υπηρεσίες του τουρκοκυπριακού κατοχικού καθεστώτος αποδείχθηκαν ανίκανες να την αντιμετωπίσουν. Παρά δε την αγωνιώδη προσφορά της κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας για παροχή κάθε δυνατής βοήθειας προς αντιμετώπιση της τεράστιας καταστροφής, οι κατοχικές δυνάμεις αρνήθηκαν να επιτρέψουν την επέμβαση της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας της Δημοκρατίας στα κατεχόμενα.[88]

Μόνον ύστερα από την καταστροφή μεγάλου τμήματος της οροσειράς επετράπη η επέμβαση των Ηνωμένων Εθνών και η συμμετοχή στην προσπάθεια αντιμετώπισης της φωτιάς σε ελάχιστο αριθμό Ελληνοκυπρίων πυροσβεστών. Επί τρεις συνεχόμενες νύχτες, με σπαραγμό ψυχής, οι Έλληνες Κύπριοι παρακολουθούσαν από τη Λευκωσία και από πολλές άλλες περιοχές τον Πενταδάκτυλο να φλέγεται. Τις νύκτες, οι γιγαντιαίες φλόγες φώτιζαν τον ουρανό σε ένα τεράστιο, εφιαλτικό μέτωπο πολλών χιλιομέτρων, ενώ τις ημέρες οι πυκνοί καπνοί έκρυβαν τον ήλιο..[89]

Από δασική πυρκαγιά στον Πενταδάκτυλο

Η καταστροφή υπήρξε ανυπολόγιστη από οικολογικής απόψεως. Η πλούσια χλωρίδα της περιοχής καταστράφηκε, ενώ τρομακτικές ήταν οι απώλειες και για την πανίδα του άλλοτε παραδεισένιου βουνού. Σημαντικές ήταν οι αρνητικές επιπτώσεις και στην ορνιθοπανίδα, ενώ χιλιάδες αποδημητικά πουλιά έχασαν τα περάσματά τους καθώς χρησιμοποιούσαν ανέκαθεν την οροσειρά του Πενταδακτύλου ως ενδιάμεσο σταθμό στο μακρύ και επίπονο ταξίδι της μετανάστευσης.[90] Παρ’ όλες δε τις σχετικές διαβεβαιώσεις του κατοχικού καθεστώτος ότι θα προχωρούσε στην αναδάσωση του Πενταδακτύλου, υπολογίζεται πως θα χρειαστεί μια εκατονταετία για να επανέλθει πλήρως το δασικό οικοσύστημα του βουνού σε ολόκληρη την έκτασή του.[91]

Λάπηθος – Όταν κατέβαινε το λιβάδι:

Πρόσφατα, τον Μάιο 2020, σε μία ακόμα μεγάλης έκτασης δασική πυρκαγιά, αποτεφρώθηκε το μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου δάσους ελαιόδεντρων πολλών αιώνων στο Καπούτι της κατεχόμενης Μόρφου. Μεταξύ των δέντρων που κάηκαν ήταν και το αρχαιότερο ελαιόδεντρο, ηλικίας 800 ετών, ο περίφημος «Βασιλιάς» του αρχαίου δάσους, ενώ σώθηκε το δεύτερο παλαιότερο δέντρο, η «Βασίλισσα». Ήταν η πρώτη φορά που η τουρκοκυπριακή πλευρά ζήτησε και έλαβε βοήθεια για την κατάσβεση δασικής πυρκαγιάς από την Κυπριακή Δημοκρατία..[92]

Από τη φετινή δασική πυρκαγιά στο αρχαίο
δάσος στο Καπούτι (e-shocknews.com)

8. Καταστροφικές επεμβάσεις και δραστηριότητες

Εκτός όμως από την τεράστια οικολογική καταστροφική που έχουν προκαλέσει στο οικοσύστημα του Πενταδακτύλου οι δασικές πυρκαγιές μετά το 1974, ιδιαίτερα επαχθής είναι η περιβαλλοντική επιβάρυνση του φυσικού πλούτου του βουνού και των οικοτόπων του συνεπεία των εκτεταμένων επεμβάσεων από την ανθρώπινη δραστηριότητα σε όλη του την έκταση. Υπερεντατική λατόμευση και υλοτομία, καταπατήσεις και εκχερσώσεις, παράνομη θήρα και βόσκηση, τουριστική ανάπτυξη και αυθαίρετη δόμηση είναι μερικές μόνον από τις επεμβάσεις που δέχεται καθημερινά ο Πενταδάκτυλος και που οδηγούν συστηματικά στην απώλεια του φυσικού του πλούτου χωρίς καμία προοπτική και εγγύηση ουσιαστικής προστασίας.

Λατομεία στον Πενταδάκτυλο (alphanews.live/cyprus)

Ειδικά όσον αφορά την παράνομη λατομική δραστηριότητα στον Πενταδάκτυλο, υπολογίζεται ότι τα λατομεία καταλαμβάνουν έκταση πέραν των 2.000.000 τ.μ., λειτουργώντας με τη μέθοδο της ανατίναξης και χωρίς μέτρα προφύλαξης, ενώ εκατοντάδες δέντρα κόβονται κάθε χρόνο στην περιοχή για την διευκόλυνση της λατομικής δραστηριότητας.[93] Τα λατομεία πραγματοποιούν ανατινάξεις στο βουνό τουλάχιστον δύο φορές το μήνα ενώ, εκτός από το περιβάλλον, οι δραστηριότητές τους θεωρείται ότι επηρεάζουν σοβαρά και τη ζωή των κατοίκων των γύρω χωριών, όπου σημειώνονται εκτεταμένες ζημιές σε κτήρια και οικοδομές (ρωγμές σε τοίχους, σπασμένα τζάμια κ.λπ.).[94]

Κατά πάσα πιθανότητα, στις εργασίες σε μεγάλο λατομείο που λειτουργεί στην κατεχόμενη Κυθρέα, οφείλεται και το ότι έχει στερέψει το περίφημο κεφαλόβρυσό της, που βρισκόταν σε κοντινή απόσταση νοτιότερα του λατομείου και αποτελούσε την πλουσιότερη πηγή νερού σε όλη την περιοχή. Οι ανατινάξεις και οι εκσκαφές στο λατομείο φαίνεται πως έκλεισαν τις υπόγειες εξόδους των υδάτων, στερώντας τον τόπο από το άφθονο νερό που για αιώνες τον δρόσιζε και τον ζωογονούσε..[95]

Λατομεία στον Πενταδάκτυλο (philenews.com)

Σύμφωνα με πηγές ακόμα και της ίδιας της τουρκοκυπριακής πλευράς, μέχρι και το 2017 παραχωρήθηκαν στα κατεχόμενα 341 άδειες λατόμευσης.[96] Υπολογίζεται δε ότι εξορύσσονται 2.000.000 τόνοι δομικών υλικών κατ’ έτος, τα οποία χρησιμοποιούνται για την οικοδομική ανάπτυξη, ενώ μέρος της παραγωγής των παράνομων δραστηριοτήτων των λατομείων καταλήγει ακόμα και στις ελεύθερες περιοχές..[97] Διάχυτη είναι επίσης η εντύπωση, χωρίς να επιβεβαιώνεται (αφού στο αρμόδιο «Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης» τα στοιχεία για τις εξορύξεις σταματούν στο 2004), ότι μεγάλο μέρος της παραγωγής από τον Πενταδάκτυλο καταλήγει σε οικοδομές και έργα στην Τουρκία..[98]

Λατομεία στον Πενταδάκτυλο (philenews.com, alphanews.live/cyprus)

Όπως τονίζει η διευθύντρια του Τμήματος Γεωλογικής Επισκόπησης, δρ. Ελένη Γεωργίου – Μορισσώ, «στις ελεγχόμενες από τη Δημοκρατία περιοχές υπάρχουν τουλάχιστον νόμοι, εθνικοί ή ευρωπαϊκοί, οι οποίοι, στον βαθμό που εφαρμόζονται ικανοποιητικά, προστατεύουν το περιβάλλον από την αλόγιστη λατόμευση».[99] Πρώτιστο μέλημα της Υπηρεσίας της, προτού χορηγήσει μίαν άδεια λατόμευσης, είναι η επιλογή του χώρου. Όπως επισημαίνει: «Εάν πρόκειται για περιοχή μοναδικής ομορφιάς, ο βαθμός δυσκολίας για να λάβει άδεια λατομείου ο ενδιαφερόμενος είναι πολύ μεγάλος. Στην άλλη πλευρά, ωστόσο, δεν φαίνεται να υπάρχουν τέτοιου είδους περιορισμοί… Εφ’ όσον αρχίσει η λειτουργία ενός λατομείου, απ’ εκεί και πέρα για την διαμόρφωσή του και τον τρόπο λειτουργίας του υπάρχουν και πάλι περιορισμοί. Τα μέτωπα εξόρυξης δεν μπορούν να υπερβαίνουν σε ύψος τα οκτώ (8) μέτρα. Επίσης το άχρηστο υλικό των λατομείων δεν επιτρέπεται να απορρίπτεται σε χαράδρες και εν γένει στο περιβάλλον. Και όταν πλέον το λατομείο έχει ολοκληρώσει τη λειτουργία του, ξεκινά η διαδικασία αποκατάστασης του χώρου, μέσα από μία σειρά κατάλληλων μέτρων. Ένα από αυτά είναι ότι τα οκτώ (8) μέτρα του ύψους του λατομείου πρέπει να γίνουν τέσσερα (4). Θα πρέπει να γίνουν δηλαδή ενδιάμεσες αναβαθμίδες για να μπορέσει η χλωρίδα να καλύψει πιο γρήγορα το χαμένο έδαφος και να διευκολυνθεί η επούλωση των πληγών που αφήνει η λατομική δραστηριότητα. Στα κατεχόμενα, ωστόσο, βλέπουμε πως δεν υπάρχουν καν αναβαθμίδες. Περιφρονούν το θέμα αποκατάστασης του λατομικού μετώπου».[100]

Από την πλευρά του και ο λειτουργός του Τμήματος Μεταλλείων, Στέλιος Μιχαήλ, διαπιστώνει πως γίνεται μία ληστρική εκμετάλλευση του ασβεστόλιθου στον Πενταδάκτυλο, χωρίς να τηρούνται περιβαλλοντικές νομοθεσίες. Στις ελεύθερες περιοχές υπάρχουν σοβαρές προϋποθέσεις για την εξασφάλιση άδειας λατομείου: πολεοδομική άδεια, τεχνοοικονομικές μελέτες, σχεδιασμός ανάπτυξης. «Εκεί δεν γίνεται τίποτα απ’ όλα αυτά!».[101]

9. Πρωτοβουλίες και δράσεις περιβαλλοντικής προστασίας

Ενόψει της κρισιμότητας της κατάστασης, για την προστασία του περιβάλλοντος στον Πενταδάκτυλο εξεδόθη ειδική έκθεση του Γραφείου της πρώην Επιτρόπου Περιβάλλοντος Ιωάννας Παναγιώτου, το έτος 2016, με τίτλο: «Οροσειρά του Πενταδακτύλου – Μια μοναδική φυσική κληρονομιά σε κίνδυνο» («Pentadaktylos Mountain Range: A unique natural heritage at risk»).[102] Προκειμένου δε να προωθηθεί δεόντως η έκθεση και να ενεργοποιηθούν οι απαραίτητες δράσεις για την περιβαλλοντική προστασία του Πενταδακτύλου μέσω της συντονισμένης προσπάθειας των αρμοδίων υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων σχετικών με το περιβάλλον φορέων της διεθνούς κοινότητας, η Έκθεση παρεδόθη στον Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Εξωτερικών.[103]

Διαβάστε την Έκθεση της Επιτρόπου Περιβάλλοντος για τον Πενταδάκτυλο, εδώ:[104](pdf)

Σε σχετική Ανακοίνωσή της η Επίτροπος Περιβάλλοντος ανέφερε ότι η έκθεση αυτή «έχει στόχο να φέρει το θέμα στο προσκήνιο, ζητώντας ανάληψη δράσης από τη διεθνή κοινότητα για την προστασία του περιβάλλοντος στα κατεχόμενα και κυρίως για τη διατήρηση της μορφολογίας της οροσειράς του Πενταδακτύλου και την προστασία των ειδών και των οικοτόπων του».[105] Περαιτέρω ανέφερε ότι η έκθεση αφορά την περιβαλλοντική αξία της οροσειράς του Πενταδακτύλου, τις ανεπανόρθωτες ζημιές που έχουν συντελεστεί ως συνέπεια της παράνομης λατόμευσης και την ανάγκη προστασίας του.[106]

Λατομείο στον Πενταδάκτυλο
(newsbomb.com.cy, omegalive.com.cy)

Η έκθεση έχει συνταχθεί στην αγγλική γλώσσα, αποτελώντας εργαλείο ενημέρωσης Ευρωπαίων και άλλων αξιωματούχων, με στόχο την άσκηση πιέσεων προς τις κατοχικές αρχές για εφαρμογή μέτρων περιβαλλοντικής προστασίας και για τον τερματισμό της παράνομης λατόμευσης.[107] Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση, μετά την τουρκική εισβολή το 1974, ο Πενταδάκτυλος έχει υποστεί τεράστια και ανεξέλεγκτη πίεση από μη βιώσιμες δραστηριότητες (λατομεία, δόμηση κ.ά.), που έχουν επηρεάσει τη μορφολογία του και τους φυσικούς οικοτόπους του και απειλούν με εξαφάνιση είδη χλωρίδας και πανίδας και ολόκληρα τμήματα του ίδιου του βουνού.[108]

Αυτοψία στα παράνομα λατομεία στον Πενταδάκτυλο:[109]

Η Επίτροπος Περιβάλλοντος τόνισε περαιτέρω ότι: «Δυστυχώς αυτή η μοναδική περιοχή κινδυνεύει να καταστραφεί λόγω της υπερβολικής λατόμευσης, της υπερβόσκησης, των σκουπιδιών, του παράνομου κυνηγίου, της οικοδομικής ανάπτυξης και των στρατιωτικών δραστηριοτήτων. Τριάντα έξι (36) παράνομα λατομεία δραστηριοποιούνται στην οροσειρά του Πενταδακτύλου, με αποτέλεσμα τη μεταβολή του αναγλύφου του, την απώλεια σημαντικών οικοτόπων του και τον κίνδυνο εξαφάνισης σπανίων ειδών χλωρίδας και πανίδας».[110] Τέλος, η Επίτροπος επεσήμανε ότι αν η λατόμευση δεν σταματήσει, οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον του βουνού θα είναι μη αναστρέψιμες. Είναι επομένως σημαντικό να ληφθούν άμεσα μέτρα προστασίας.[111]

Λατομεία στον Πενταδάκτυλο (cmathopoulos.com, alphanews.live/cyprus)

Πέραν αυτών, η Κυπριακή Πολιτεία θεωρεί πως ο μόνος δρόμος που μπορεί να ακολουθήσει τη δεδομένη στιγμή είναι ο ευρωπαϊκός, για την επίλυση των ζωτικών αυτών ζητημάτων για το μέλλον του Πενταδακτύλου και προκειμένου να έχει ερείσματα στις σχετικές διεκδικήσεις της. Βασικό επιχείρημά της είναι πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή οφείλει κατ’ αρχήν να ασκήσει έλεγχο στην τουρκοκυπριακή πλευρά και να ενημερωθεί δεόντως, για τον τρόπο με τον οποίο η τελευταία διαχειρίστηκε το ποσό του 1,5 εκατ. ευρώ, το οποίο της έχει χορηγήσει κατά τα προηγούμενα έτη για την προστασία και διαφύλαξη των ευαίσθητων οικολογικά περιοχών του Κυπριακού βορρά. Με τον τρόπο αυτό το εργαλείο της Ευρωπαϊκής χρηματοδότησης θεωρείται πως μπορεί να καταστεί ένα ισχυρό μέσον άσκησης πιέσεων και ελέγχου στην τουρκοκυπριακή πλευρά για τον σεβασμό του περιβάλλοντος. Δυστυχώς, απ’ όσο έχει καταστεί εφικτό να συμπεράνουν οι αρμόδιες αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, ελάχιστο μόνο μέρος από τα χρήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή και τη διαφύλαξη των προστατευομένων περιοχών στα κατεχόμενα.[112]

Λατομείο στον Πενταδάκτυλο (mirandalysandrou.wordpress.com)

Την πρωτοφανή καταστροφή στον Πενταδάκτυλο συνεπεία της παράνομης λατόμευσης που προωθεί το κατοχικό καθεστώς, καθώς και τον αθέμιτο ανταγωνισμό σε βάρος των συναφών επιχειρήσεων στις ελεύθερες περιοχές, κατήγγειλε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ο ευρωβουλευτής Κώστας Μαυρίδης (ΔΗΚΟ, S&D), ο οποίος αναφέρθηκε με την παρέμβασή του και στις ευθύνες του Γραφείου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα κατεχόμενα, αλλά και της Κυπριακής Κυβέρνησης που επιτρέπουν την κατάσταση να συνεχίζεται.[113]

Αλλά και ο βουλευτής Οικολόγων στην Κύπρο, Χαράλαμπος Θεοπέμπτου, έχει αναφερθεί στο πρόβλημα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και καταστροφής του Πενταδακτύλου, τονίζοντας ότι μία από τις πιέσεις που θα μπορούσε ν’ ασκήσει η Κυβέρνηση, όσον αφορά την προστασία των περιοχών φυσικής ομορφιάς και των προστατευμένων περιοχών Natura στα κατεχόμενα, θα ήταν η εξασφάλιση δεσμεύσεων ότι τα κονδύλια, που έρχονται από την ΕΕ και διατίθενται για έργα στα κατεχόμενα, θα διατίθενται μόνο μετά από μελέτες και με την προϋπόθεση ότι οι εν λόγω περιοχές θα προστατεύονται.[114]

Ανατίναξη σε λατομείο στον Πενταδάκτυλο
(tothemaonline.com)

Συναφώς, τον Νοέμβριο του 2018, ο πρόεδρος του Κινήματος Σοσιαλδημοκρατών – ΕΔΕΚ, Μαρίνος Σιζόπουλος, κατέθεσε στην Ολομέλεια της Βουλής δύο προτάσεις νόμου, με σκοπό την τροποποίηση της νομοθεσίας, προκειμένου να απαγορευθεί η χρήση λατομικών υλικών και μεταλλευμάτων προερχομένων από την οροσειρά του Πενταδακτύλου. Συγκεκριμένα, με την πρώτη πρόταση νόμου εισηγήθηκε να καταστεί ποινικό αδίκημα η χρήση, από οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, υλικών σε οικοδομικές εργασίες προερχομένων από περιοχές, στις οποίες απαγορεύεται η λατόμευση, μεταξύ των οποίων και η οροσειρά του Πενταδακτύλου. Με τη δεύτερη πρόταση νόμου εισηγήθηκε να υποχρεωθούν τα πρόσωπα που δεσμεύονται από συμβάσεις εκτέλεσης οικοδομικών εργασιών σε δημόσια κτήρια, μαζί με την προσφορά τους, να καταθέτουν γραπτή δέσμευση ότι δεν πρόκειται να χρησιμοποιήσουν υλικά προερχόμενα από παράνομη λατόμευση στον Πενταδάκτυλο. Πρότεινε ακόμη, σε περίπτωση παραβιάσεως του όρου αυτού, να καταγγέλλεται η σύμβαση με το δημόσιο.[115]

Λατομεία στον Πενταδάκτυλο (philenews.com)

Σημαντικά συνέβαλε στη δημοσιοποίηση του προβλήματος και στην προσπάθεια διάσωσης του περιβάλλοντος του Πενταδακτύλου και το ντοκιμαντέρ του αειμνήστου Πασχάλη Παπαπέτρου, με τίτλο: «Πενταδάκτυλος, τόσο κοντά… μα τόσο μακριά», που επιχειρεί ένα ταξίδι γνωριμίας με τη γεωλογική εξέλιξη του βουνού, την πλούσια χλωρίδα του και το ιδιαίτερης ομορφιάς φυσικό περιβάλλον του, που βρίσκεται τόσο κοντά αλλά -λόγω της τουρκικής εισβολής το 1974- και τόσο μακριά, στερώντας ταυτόχρονα την ελεύθερη επίσκεψη και απόλαυσή του.[116] Στο φιλμ παρουσιάζονται τα αγαθά που αφειδώλευτα προσέφερε η οροσειρά στους κατοίκους, όπως ο ορυκτός πλούτος, ο δομικός λίθος, το νερό και τονίζεται πως και οι ίδιοι οι άνθρωποι που έζησαν με αυτά, εκδιώχθηκαν βίαια από τις πατρογονικές εστίες τους και ζουν στην προσφυγιά με τον πόθο και την ελπίδα της απελευθέρωσης της βόρειας Κύπρου. Η ταινία είναι αφιερωμένη στη μνήμη του γεωλόγου Γιαννάκη Παναγίδη, που συνυπέγραψε το σενάριό της.[117]

Αφίσες της ταινίας του Π. Παπαπέτρου «Πενταδάκτυλος, τόσο κοντά… μα τόσο μακριά»

Αξιοσημείωτο είναι πως τις θέσεις της εκθέσεως της Επιτρόπου Περιβάλλοντος υιοθετούν πολίτες, οργανώσεις και φορείς ακόμα και στην τουρκοκυπριακή πλευρά, που φαίνονται να κατανοούν τη σοβαρή περιβαλλοντική επιβάρυνση που υφίσταται ο Πενταδάκτυλος από την ανεξέλεγκτη δραστηριότητα στον χώρο του. Μεταξύ αυτών, η τουρκοκυπριακή εφημερίδα «Kıbrıs Postası» σύμφωνα με δημοσίευμα της οποίας, «η κατεχόμενη οροσειρά του Πενταδακτύλου αντιμετωπίζει ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα, συνεπεία της ανεξέλεγκτης λειτουργίας πολλών λατομείων και παρά την ύπαρξη σχετικής νομοθεσίας».[118] Η εφημερίδα αναφέρει ότι σε φωτογραφία που δημοσιεύθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, φαίνεται η ζημιά που προκλήθηκε στο περιβάλλον από το λατομείο στην κατεχόμενη Κυθρέα. Σημειώνει επίσης ότι υπάρχει μεγάλη κατακραυγή για την ανεξέλεγκτη λειτουργία των λατομείων κατά τα τελευταία χρόνια στα κατεχόμενα.[119]

Με δημοσίευμά της, ήδη από την 27/02/2012, και η τουρκοκυπριακή εφημερίδα «Haber Kıbrıs» είχε τονίσει, μεταξύ άλλων, ότι: «Τα λατομεία είναι από τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές καταστροφές στη βόρεια Κύπρο. Ο μεγάλος αριθμός λατομείων και η λειτουργία των περισσοτέρων από αυτά με πρωτόγονες μεθόδους, αυξάνουν τη ζημιά που προκαλείται στη φύση. Αναφέρει ακόμα ότι ορισμένα λατομεία αμμοχάλικου στο βουνό δεν λειτουργούν με το σύστημα των αναβαθμίδων, καθιστώντας τη ζημιά στη φύση και την οπτική ρύπανση οξύτατη. Σύμφωνα επίσης με το δημοσίευμα, τα σωματίδια σκόνης που σκορπίζουν στην ατμόσφαιρα κατά τη διαδικασία της λατόμευσης, βλάπτουν σοβαρά τη βλάστηση και επηρεάζουν αρνητικά την υγεία όσων ζουν στους γύρω οικισμούς». Τέλος, τονίζεται πως «ο αριθμός των λατομείων στη χώρα υπερβαίνει την ανάγκη».[120]

Συναφώς, η επίσης τουρκοκυπριακή εφημερίδα «Cyprus Today» δημοσίευσε πρόσφατα δηλώσεις του προέδρου οργάνωσης στα κατεχόμενα για την καταπολέμηση της διάβρωσης του εδάφους, την αναδάσωση και τη φυσική προστασία, Ορχάν Αϊντενίζ, ο οποίος, μεταξύ άλλων, τόνισε ότι «η οροσειρά του Πενταδακτύλου στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου απειλείται με καταστροφή, αν συνεχίσει η άναρχη υλοτομία» και προειδοποίησε ότι «η κατάσταση θα είναι κρίσιμη, αν δεν ληφθούν μέτρα σύντομα».[121]Περαιτέρω δήλωσε ότι «σήμερα υπάρχουν πολλά λατομεία που λειτουργούν με ανοργάνωτο, μη συστηματικό τρόπο, ενώ βουνά και πρόποδες εξαφανίζονται και είναι αδύνατον να αποκατασταθούν». Τόνισε ακόμα χαρακτηριστικά ότι: «Μπορούμε να μιλάμε συνέχεια για τα επόμενα 20 χρόνια για το θέμα, αλλά σύντομα δεν θα μείνει βουνό, δεν θα υπάρχει τίποτα..».[122]

Λατομείο στον Πενταδάκτυλο
(mirandalysandrou.wordpress.com)

10. Αντιδράσεις, επισημάνσεις και προοπτικές

Με βάση όσα προελέχθησαν, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι σήμερα στον Πενταδάκτυλο, ισοπεδώνονται και απογυμνώνονται ολόκληροι όγκοι βουνών και πετρωμάτων,[123] το δε συντελούμενο περιβαλλοντικό έγκλημα της παράνομης λατομικής δραστηριότητας συμπαρασύρει οικολογικά ευαίσθητες και προστατευόμενες περιοχές με όλο τον φυτικό και ζωικό πλούτο που διαθέτουν, καθώς επίσης και μοναδικής αξίας μνημεία και θησαυρούς της πολιτιστικής κληρονομιάς που εμπίπτουν στους χώρους της λατόμευσης.

Αντιμέτωπος με τη γενική κατακραυγή, ακόμα και από φωνές στις ίδιες τις κατεχόμενες περιοχές, ο φερόμενος ως «υπουργός» περιβάλλοντος και φυσικών πόρων του ψευδοκράτους Χαμίτ Μπακιρτζί, παραδέχτηκε δημόσια ότι «η κατάσταση στο βουνό είναι ανησυχητική» και δήλωσε αόριστα, χωρίς άλλη δέσμευση ή παροχή στοιχείων, ότι «όλα τα λατομεία θα αποκατασταθούν μέχρι το 2025»..[124]

Λατομείο στον Πενταδάκτυλο (haberkibris.com)

Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, προς την οποία απευθύνονται οι σχετικές εκκλήσεις της Κυπριακής Δημοκρατίας, ισχυρίζεται ότι δεν διαθέτει καμία ουσιαστική αρμοδιότητα δυνάμει της οποίας θα μπορούσε να υποχρεώσει τις «αρχές» του ψευδοκράτους να συμμορφωθούν με τις κατευθυντήριες γραμμές που καθορίζονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την ασφαλή και φιλική προς το περιβάλλον λατόμευση και για την προστασία βιοτόπων και ευαίσθητων περιβαλλοντικά περιοχών. Τουλάχιστον όχι πριν τη λύση του Κυπριακού ζητήματος καθώς, αν και τα κατεχόμενα αποτελούν «ευρωπαϊκό έδαφος» μετά την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η εφαρμογή του κοινοτικού κεκτημένου έχει ανασταλεί βόρεια της νεκρής ζώνης.[125]

Υπ’ αυτό το καθεστώς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γνωρίζει μεν την κατάσταση που επικρατεί, ο δε Επίτροπος Διεύρυνσης Στέφαν Φούλε είχε θέσει το θέμα στην Τουρκία εκφράζοντας την ανησυχία του. Ο ρόλος ωστόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σήμερα περιορίζεται στην παροχή οικονομικής βοήθειας προς τα κατεχόμενα, με τη σιωπηλή συγκατάθεση της κυπριακής κυβέρνησης, προκειμένου να εξασφαλιστεί, τρόπον τινά, η ανάληψη έστω και στοιχειώδους δράσης από την τουρκοκυπριακή πλευρά για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος στα κατεχόμενα εδάφη.[126]

Δημιουργείται επομένως ένα καθεστώς αδυναμίας ασκήσεως οποιασδήποτε ουσιαστικής δικαιοδοσίας των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα κατεχόμενα, μεταξύ άλλων και στον ζωτικής σημασίας τομέα της περιβαλλοντικής προστασίας. Η αδυναμία αυτή είναι απότοκος της γενικότερης ανατροπής κάθε έννοιας κανονικότητας και ομαλότητας ως προς την εφαρμογή της Κυπριακής και Ευρωπαϊκής νομοθεσίας που επήλθε στα κατεχόμενα εδάφη, συνεπεία της αυθαίρετης και κατάφωρα αντίθετης με το διεθνές και το ευρωπαϊκό δίκαιο, τουρκικής εισβολής και κατοχής. Η δε δημιουργηθείσα de facto κατάσταση, πέρα από τις σημαντικές παραβιάσεις του δικαίου σε διεθνές και ανθρωπιστικό επίπεδο, είναι εκ θεμελίων αντίθετη και με αυτό καθ’ αυτό το πνεύμα και το περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής εννόμου τάξεως. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ωστόσο διευκρινίζει ότι δεν διαθέτει κάποιο μηχανισμό, όπως π.χ. την επιβολή προστίμων για μη συμμόρφωση, προκειμένου να υποχρεώσει οποιονδήποτε στα κατεχόμενα να λάβει τα απαραίτητα μέτρα, μεταξύ άλλων, και για την προστασία του περιβάλλοντος από την παράνομη λατόμευση.

Η βόρεια ακτή της Κύπρου από τον Πενταδάκτυλο (biodiversitycyprus.blogspot.com)

Η θέση ωστόσο αυτή γεννά κατά την άποψή μας σοβαρούς περαιτέρω κινδύνους και προβληματισμό όσον αφορά την τύχη του περιβάλλοντος στα κατεχόμενα, τα οποία είναι εδάφη της Κύπρου υπό την αδιαπραγμάτευτη και κυρίαρχη υπόστασή της ως ενιαίου και αδιαιρέτου κράτους όχι μόνον του ιστορικού αλλά και του σύγχρονου κόσμου. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση ουσιαστικά καταλήγει σε πλήρη ή μερική, ρητή ή σιωπηρή ανοχή του de facto καθεστώτος και των πρακτικών του που έχουν επιβληθεί στη βόρεια Κύπρο κατά κατάφωρη παραβίαση κάθε έννοιας δικαίου. Ενός καθεστώτος που βαρύνεται με αποτρόπαια εγκλήματα σε βάρος ενός ολόκληρου λαού, για τα οποία δεν λογοδότησε ποτέ και του οποίου η παραμονή στην Κύπρο συνιστά διαρκή προσβολή της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των Ελληνοκυπρίων ασυμβίβαστη και αντίθετη με τις θεμελιώδεις αξίες και αρχές που πρεσβεύει και αποδέχεται η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Οι τουρκικές δυνάμεις κατοχής δεν έχουν καμία θέση στη βόρεια Κύπρο, ούτε και μπορεί στο σύγχρονο κόσμο να εξακολουθεί να τους επιτρέπεται να επιβάλλουν τους όρους τους στον τρόπο με τον οποίον η Κύπρος, ως ανεξάρτητο κράτος, επιλέγει να ασκήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα και την πολιτική της στα ίδια τα εδάφη της. Προς αυτή την κατεύθυνση και με αυτό το πνεύμα θα πρέπει να κινηθεί στο εξής η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκειμένου να προασπίσει αποτελεσματικά τις δίκαιες θέσεις, τα συμφέροντα και τα οράματα ενός κράτους μέλους της, όπως η Κύπρος, δημιουργώντας τις συνθήκες και τις πραγματικές δυνατότητες που θα της εξασφαλίσουν ειρήνη και την αναγκαία ασφάλεια για να πορευτεί με ανάπτυξη και πρόοδο προς ένα καλύτερο μέλλον, ισότιμα με όλα τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ένωσης.

Άλλωστε, σε επίπεδο θεσμικό και θεωρητικό η αντίληψη αυτή είναι διάχυτη και στα ίδια τα επίσημα κείμενα από τις ενταξιακές διαδικασίες της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι «η ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ είναι μέρος των συνολικών επιδιώξεων της ΕΕ για ενίσχυση της μεσογειακής της διάστασης και της εδραίωσης συνθηκών σταθερότητας, ασφάλειας και συνεργασίας στην περιοχή».[127] Είναι δε πέραν πάσης αμφιβολίας σαφές ότι με τη διαιώνιση της παρουσίας των τουρκικών δυνάμεων κατοχής στο βόρειο τμήμα της νήσου, δεν είναι δυνατόν να υφίστανται οι θεμελιώδεις για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής πολιτικής συνθήκες σταθερότητας, ασφάλειας και συνεργασίας που η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει και επιθυμεί να διασφαλίσει σύμφωνα με τις ανωτέρω αναφορές της.

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα και ο χαρακτήρας της Κύπρου έχουν επίσης αναγνωριστεί και επιβεβαιωθεί ήδη από την ενταξιακή της διαδικασία, δυνάμει της γνωμοδότησης της 30ής Ιουνίου 1993 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.[128] Στις 15 Ιουλίου 1997 η Επιτροπή εξέδωσε την «Ατζέντα 2000». Πρόκειται για έγγραφο το οποίο, εκτός από προτάσεις για τη μελλοντική ανάπτυξη των πολιτικών της Ένωσης, περιελάμβανε ειδικές αναφορές σχετικά με την κατάσταση στην Κύπρο, διευκρινίζοντας, μεταξύ άλλων, ρητά ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί την κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας «ως τη μόνη αρχή που αναγνωρίζεται από το διεθνές δίκαιο»,[129] θέση η οποία έκτοτε διέπει ολόκληρη την επίσημη πολιτική της Ένωσης όσον αφορά το κυπριακό ζήτημα και καθιστά έναντι πάντων ξεκάθαρη την αντίθεσή της και την αποδοκιμασία της προς το καθεστώς κατοχής που έχει εγκαθιδρύσει το ψευδοκράτος.

Ο Πενταδάκτυλος μέσα από το κάστρο
του αγίου Ιλαρίωνα (Instagram)

Ο ίδιος ο αείμνηστος Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Τάσσος Παπαδόπουλος, υπογράφοντας την Συνθήκη Προσχώρησης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στις 16 Απριλίου 2003, σε μια ιστορική για την Κύπρο στιγμή, δήλωσε χαρακτηριστικά ότι η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση «σφραγίζει ανεξίτηλα τη μελλοντική πορεία της. Αποτελεί ταυτόχρονα το επιστέγασμα τιτάνιας προσπάθειας της κυπριακής κοινωνίας και το ορόσημο της αποδοχής της από μια οικογένεια, στην οποία ανήκει γεωγραφικά, ιστορικά, πολιτιστικά, οικονομικά και πολιτικά. Το ιστορικό αυτό επίτευγμα αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία αν εξεταστεί μέσα από το πρίσμα των ειδικών συνθηκών της Κύπρου, την τραγωδία της εισβολής και τη συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή μέρους της χώρας και τις σοβαρές συνέπειές της. Η Κύπρος όχι μόνο αντιμετώπισε τις κατακλυσμιαίες συνέπειες της κατοχής, αλλά παρά τις τεράστιες δυσκολίες και τα εμπόδια που μπήκαν στο δρόμο της, κατάφερε, μέσα από τη σκληρή δουλειά, την εμμονή και την υπομονή της, να πετύχει το στόχο της ένταξης, φιλοδοξώντας στη συνέχεια να δημιουργήσει τις συνθήκες, οι οποίες θα ανατρέψουν τα δεδομένα της εισβολής, ώστε να λειτουργήσει ως καταλύτης για την επίτευξη ειρηνικής, διαρκούς, βιώσιμης, λειτουργικής και δίκαιης λύσης του Κυπριακού προβλήματος προς όφελος όλων των Κυπρίων, καθώς και της ειρήνης, ασφάλειας και σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο».[130]

Η Κύπρος προσχώρησε στην Ευρωπαϊκή Ένωση την 1η Μαΐου 2004 με τη ρητή διευκρίνιση και διαβεβαίωση της ΕΕ ότι «το σύνολο του εδάφους της αποτελεί μέρος της Ένωσης». Στο βόρειο τμήμα της, όπου η κυπριακή κυβέρνηση δεν ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο, το κοινοτικό κεκτημένο έχει ανασταλεί σύμφωνα με το πρωτόκολλο αριθ. 10 της Πράξεως Προσχωρήσεως του 2003.[131] Διευκρινίζεται ωστόσο ρητά ότι «η Πράσινη Γραμμή σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί σύνορο της ΕΕ».[132] Οι Τουρκοκύπριοι επίσης αντιμετωπίζονται ως πολίτες ενός κράτους μέλους της ΕΕ παρά το γεγονός ότι ζουν σε ένα τμήμα της Κύπρου, όπου η Κυπριακή Δημοκρατία δεν ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο, έλαβαν δε ισότιμα μέρος στην επίσημη ενταξιακή διαδικασία δι’ αντιπροσωπείας τους. Συναφώς, διατυπώνεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση η προσδοκία ότι η κατάσταση θα αλλάξει με τη διευθέτηση του κυπριακού ζητήματος και την εφαρμογή του κοινοτικού κεκτημένου στο σύνολο του νησιού.[133]

Σημαντικά ερείσματα προς την κατεύθυνση αυτή παρέχει και το κείμενο της αποφάσεως 1628/2008 του Συμβουλίου της Ευρώπης, δυνάμει της οποίας η τουρκοκυπριακή πλευρά καλείται ρητά να δεσμευτεί, μεταξύ άλλων, για την επανένωση της Κύπρου και ότι δεν θα επιμείνει στην ύπαρξη «ξεχωριστού κράτους» στα βόρεια του νησιού (όρος 11.3.1), να θέσει τέρμα στις πωλήσεις ελληνοκυπριακών ακινήτων και σε κάθε κατασκευή σε γη που ανήκει σε Ελληνοκυπρίους στο βόρειο τμήμα της Κύπρου (όρος 11.3.2) καθώς επίσης και να εξετάσει συγκεκριμένη βοήθεια προκειμένου οι Τούρκοι έποικοι να εγκαταλείψουν το βόρειο τμήμα του νησιού (όρος 11.3.3).[134]

Δασικά τοπία στον Πενταδάκτυλο (biodiversitycyprus.blogspot.com)

Το σύνολο των σημαντικών αυτών επίσημων εξαγγελιών και κανόνων διαμορφώνει ένα θεσμικό και νομικοπολιτικό υπόβαθρο που, αν αξιοποιηθεί με τους κατάλληλους χειρισμούς, τις αποφάσεις και τις πολιτικές, θα μπορούσε να θέσει τις βάσεις που θα διασφαλίσουν και θα καταστήσουν δυνατή την εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας και μέσω αυτής, της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πλήρη άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων στο σύνολο της Επικράτειάς της, δικαιοδοσία αναφαίρετη και εννοιολογικά συνυφασμένη με αυτή την ίδια την υπόσταση και την εθνική κυριαρχία κάθε πολιτισμένου κράτους στο σύγχρονο κόσμο.

Στο ίδιο πνεύμα έχει πολύ εύστοχα υποστηριχθεί ότι οι Ευρωπαϊκές αρχές και το Ευρωπαϊκό κεκτημένο όχι μόνο θα πρέπει να εφαρμοσθούν αλλά και «να αποτελέσουν το πλαίσιο και τη βάση για μια έντιμη, δίκαιη και δημοκρατική λύση του Κυπριακού, που να κατοχυρώνει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες όλων των Κυπρίων».[135]

Σήμερα, η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί συμπαρασύρει, όπως είδαμε, και τα ζητήματα της περιβαλλοντικής προστασίας, που αναφύονται στις περιοχές της Κύπρου που τελούν υπό κατοχή. Μάλιστα, παρά το γεγονός ότι έχουν εκπονηθεί μελέτες για την αναγνώριση «εν δυνάμει» προστατευομένων περιοχών Natura 2000 στα κατεχόμενα, η Ευρωπαϊκή Ένωση διευκρινίζει ότι ο καθορισμός τους μπορεί προς το παρόν να έχει χαρακτήρα αποκλειστικά και μόνο θεωρητικό, ακριβώς λόγω των ιδιαζόντων συνθηκών.[136] Σημειώνεται δε πως με βάση το πρόγραμμα «Υποστήριξη στην Τ/κ κοινότητα σχετικά με τη διαχείριση και προστασία εν δυνάμει περιοχών Natura 2000 στο βόρειο μέρος της Κύπρου», έχει γίνει οριοθέτηση και καταγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών επτά (7) περιοχών, συμπεριλαμβανομένης της Καρπασίας, οι οποίες θα μπορέσουν να ενταχθούν στο πρόγραμμα Natura μόνο μετά τη λύση του Κυπριακού ζητήματος, μεταξύ όμως των περιοχών αυτών δεν βρίσκεται ο Πενταδάκτυλος.[137] Ως μία λύση «ανάγκης», προκειμένου ν’ αντιμετωπιστούν οι σοβαρές απειλές για το περιβάλλον στα κατεχόμενα εδάφη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη χορηγήσει, όπως προαναφέρθηκε, 1,5 εκατ. ευρώ σε τεχνική βοήθεια για τον καθορισμό των επτά αυτών «εν δυνάμει» προστατευομένων περιοχών και είναι έτοιμη να χρηματοδοτήσει τις τεχνικές διαδικασίες που απαιτούνται, ώστε να χαρακτηριστεί ως προστατευόμενη περιοχή και ο ορεινός όγκος του Πενταδακτύλου, βάσει συγκεκριμένων κατευθυντηρίων γραμμών με έμφαση στις περιπτώσεις εντατικής λατόμευσης.[138]

Ο Πενταδάκτυλος από τη Λάπηθο (ifestos.edu.gr)

Το πρόβλημα ωστόσο της Κύπρου δεν μπορεί να συνεχίσει να αντιμετωπίζεται εσαεί με την αποσπασματική χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την απρόθυμη εκ μέρους του ψευδοκράτους περιβαλλοντική προστασία μεμονωμένων περιοχών στα κατεχόμενα και την, κατά τα άλλα, επιλογή της στάσης της απάθειας και της σιωπής.. Το ζήτημα της Κύπρου είναι πολύ βαθύτερο και σοβαρότερο. Είναι πρόβλημα αυτής της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτό είναι κάτι που η ΕΕ ασφαλώς και το γνωρίζει. Όπως ορθά έχει υποστηριχθεί, «το Κυπριακό είναι πάνω απ’ όλα πρόβλημα εισβολής, κατοχής και εποικισμού»,[139] με όλα όσα αυτό έχει ιστορικά προκαλέσει και εξακολουθεί να προκαλεί σε βάρος της Κύπρου και του λαού της. Εν τέλει το Κυπριακό, ιστορικά αλλά και ενταγμένο στη σύγχρονη πολιτική σκηνή, είναι ζήτημα πρωτίστως ηθικής τάξεως, που μεταξύ άλλων, καταδεικνύει κατά πόσον τελικά η ευρωπαϊκή πολιτική ασκείται με κριτήρια ηθικής και πολιτικής καθαρότητας ή, αντιθέτως, με γνώμονα μιαν υποκριτική στάση που εκδηλώνεται μέσω της μόνιμης απραξίας και της υπεκφυγής, καταλήγοντας ωστόσο να επικουρεί το έγκλημα της κατοχής και τις συνέπειές του.

Υπό την παραδοχή επομένως αυτή, και οποιοδήποτε άλλο πρόβλημα, όπως εν προκειμένω η περιβαλλοντική υποβάθμιση και καταστροφή στον Πενταδάκτυλο, επιχειρείται να επιλυθεί πάνω στο σαθρό θεμέλιο που γέννησε και συντηρεί η κατοχή, είναι καταδικασμένο να παραμείνει ουσιαστικά άλυτο, αφού στη βάση του κυριαρχούν το έγκλημα και η συμφορά, τα οποία όσο δεν αντιμετωπίζονται ευθέως και πρωταρχικά, τελικά ενισχύονται και διογκώνονται. Ακόμα και χωρίς να είναι κάποιος φορέας ειδικευμένης γνώσης, αντιλαμβάνεται πως όταν ένα μέλος μας νοσεί σπεύδουμε προς άμεση αναζήτηση της κατάλληλης θεραπείας που θα το καταστήσει ξανά υγιές και δυνατό, διαφορετικά η νόσος θα μολύνει ολόκληρο τον οργανισμό και θα τον απονεκρώσει. Έτσι λοιπόν, με βάση αυτό το απλοϊκό παράδειγμα, θα πρέπει κατά την άποψή μας να διαμορφωθεί ολόκληρη η ακολουθούμενη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε σχέση με το Κυπριακό ζήτημα. Να αναζητηθεί δηλαδή η ενδεδειγμένη λύση γι’ αυτό, που θα απαλλάξει και την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση από το καρκίνωμα του ψευδοκράτους πάνω στο ίδιο της το σώμα, αφού η Κύπρος είναι μέλος της, τα δε κατεχόμενα αναγνωρίζονται επίσης ως δικό της «σώμα», ωστόσο σώμα που νοσεί βαθιά από το έγκλημα της εισβολής και της κατοχής με όλες τις ολέθριες για τον τόπο και τον Κυπριακό λαό συνέπειές τους.

Επιβεβαιώνουμε έτσι και τον μεγάλο λάτρη της Κύπρου Κωνσταντίνο Καβάφη, ο οποίος ήδη από το 1893 είχε διατυπώσει τις ξεκάθαρες και πάντα «φρέσκιες» απόψεις του για το Κυπριακό, τις οποίες η ίδια η ιστορία επαλήθευσε σε όλα τα μετέπειτα χρόνια. Μεταξύ άλλων είχε διατυπώσει τη θέση πως όσα και αν είναι τελικά «τα μέτρα διορθώσεως» που προτείνονται κάθε φορά για την επίλυση των αναφυομένων στα κατεχόμενα προβλημάτων, «είναι μεν πρακτικά και απόρροια σκέψεων ασφαλών και βασίμων, αλλά ένα είναι αναμφιβόλως το άριστον».[140] Εν προκειμένω το «άριστον» είναι η ίδια η λύση του Κυπριακού προβλήματος. Και μάλιστα όχι η οποιαδήποτε λύση, αλλ’ εκείνη που, μέσα σε πνεύμα δικαιοσύνης, ελευθερίας και σεβασμού στην ιστορική μνήμη, θα υπηρετεί πρωτίστως και αληθινά την ίδια την Κύπρο η οποία υφίσταται, επί μισό σχεδόν αιώνα, τα δεινά της ανομίας και της κατοχής.

Τοπία του Πενταδάκτυλου στη Λάπηθο και την Ακανθού (ifestos.edu.gr, http://ucm.org.cy/)

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι δυνατόν να ανέχεται στους κόλπους της και σε βάρος κράτους μέλους της, de facto καθεστώτα και παραβιάσεις του διεθνούς και του ανθρωπιστικού δικαίου, όπως αυτές που από το 1974 έχουν συντελεστεί και εξακολουθούν να υφίστανται στα κατεχόμενα από την Τουρκία εδάφη της Κύπρου. Με αφορμή τις βαρύτατες προσβολές του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που λαμβάνουν χώρα, έως και σήμερα, στις υπό κατοχή περιοχές της Κύπρου, η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται ευθέως να αντιμετωπίσει, σύμφωνα με το δίκαιο, την αδυναμία ισχύος και εφαρμογής της εννόμου τάξεώς της και της ίδιας της κυριαρχίας και της δικαιοδοσίας της στην επικράτεια ενός κράτους μέλους της, άλλως πώς στην ίδια τη δική της επικράτεια, γεγονός που συνιστά κατάφωρη προσβολή των κανόνων και αρχών της Ένωσης προκληθείσα αποκλειστικά εξ αιτίας της τουρκικής κατοχής στα βόρεια εδάφη της Κύπρου.

Η ανάγκη αυτή καθίσταται ακόμα περισσότερο επιτακτική, αν αναλογιστούμε την καθοριστική σημασία του περιβάλλοντος για έναν λαό και μάλιστα για έναν λαό, όπως ο Κυπριακός, που διώχθηκε βάναυσα από τις επί χιλιετίες πατρογονικές εστίες του και κατέστη πρόσφυγας μέσα στην ίδια του την χώρα. Λαμβανομένου δε υπόψη ότι οι Ελληνοκύπριοι δεν έπαψαν ποτέ ως σήμερα να τρέφουν τον ακοίμητο πόθο και την προσμονή της απελευθέρωσης της υπό κατοχή πατρίδας τους και της συνακόλουθης επανόδου τους στις κατεχόμενες σήμερα εστίες τους, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η καταστροφή και η απώλεια του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου των κατεχομένων περιοχών της Κύπρου ισοδυναμεί, ως προς τα ολέθρια αποτελέσματά της και τους κινδύνους που ενέχει, με μία δεύτερη εισβολή και κατοχή, αφού η καταστροφή του περιβάλλοντος οδηγεί στον οριστικό αφανισμό του ίδιου του τόπου που σήμερα, έστω και σκλαβωμένος, εξακολουθεί να θρέφει τα πιο όμορφα όνειρα και τις ελπίδες των Ελληνοκυπρίων. Και αυτή είναι μία εφιαλτική διάσταση, που σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να επιτραπεί η πραγμάτωσή της ιδίως προκειμένου για ένα κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

11. Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς

Βέβαια ο Πενταδάκτυλος δεν έχει μόνο σπουδαία περιβαλλοντική αξία. Η ιστορία ολάκερης της Κύπρου είναι άρρηκτα δεμένη μαζί του.[141] Κεφαλόβρυσα και μαγεμένες σπηλιές, επιβλητικά μεσαιωνικά κάστρα, Ακρίτες και Ρήγισσες, ιστορικά μοναστήρια και πανέμορφες εκκλησιές μέσα στις δασωμένες πλαγιές του, συνιστούν ένα τοπίο μοναδικής ομορφιάς, ένα βουνό – θρύλο του Ελληνισμού, φορτωμένο παράδοση, ιστορία, μνήμες, αλλά και τον άσβεστο πόνο της κατοχής και του ξεριζωμού των Ελλήνων Κυπρίων μέσα στην αγριότητα της τουρκικής εισβολής.[142]

Η Ρήγαινα και ο Ακρίτας

Η πλούσιες σε ιστορία και πολιτισμό χιλιετηρίδων επαρχίες της βόρειας Κύπρου, βρίσκονται από το 1974 κάτω από συνεχή κατοχή από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής. Η τουρκική κατοχική δύναμη, ακολουθώντας και εδώ τις βάρβαρες τακτικές της, προχώρησε άμεσα στην εγκατάσταση εποίκων από την Τουρκία στις περιοχές που κατέχει, με σκοπό τη δημογραφική αλλοίωση του πληθυσμού και την πλήρη εξαφάνιση του ελληνοκυπριακού – χριστιανικού στοιχείου. Επίσης συστηματικά εφαρμόστηκε από το ψευδοκράτος η αντικατάσταση του συνόλου των ελληνικών τοπωνυμίων στις κατεχόμενες περιοχές με τουρκικά, επιδιώκοντας τον αφανισμό της εθνικής μνήμης και της ελληνικής ταυτότητας στα εδάφη όπου, επί χιλιάδες χρόνια, ήκμασε η ελληνική παιδεία, η παράδοση και ο πολιτισμός.

Η ανεξέλεγκτη κατάσταση μετά το 1974 στις κατεχόμενες επαρχίες της Κύπρου διευκόλυνε την συστηματική ανάπτυξη της αρχαιοκαπηλίας και των παράνομων ανασκαφών, που με την πλήρη κάλυψη και την υποστήριξη του τουρκικού στρατού κατοχής, απέφεραν τεράστια κέρδη σε εμπόρους αρχαιοτήτων και συλλέκτες ανά τον κόσμο. Οι κατεχόμενοι θρησκευτικοί και εν γένει πολιτιστικοί θησαυροί της βόρειας Κύπρου, ακολουθώντας τη δική της μοίρα, απογυμνώθηκαν, συλήθηκαν, τεμαχίστηκαν βάρβαρα και σήμερα βρίσκονται κατακερματισμένοι να κοσμούν ιδιωτικές συλλογές σε πολλές χώρες του κόσμου.[143]

Διάσωση ιερών εικόνων από εκκλησία της Λευκωσίας κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής το 1974

Δεκάδες εκκλησίες της κατεχόμενης Κύπρου, πολλές από τις οποίες μοναδικής αρχαιολογικής και θρησκευτικής αξίας, λεηλατήθηκαν άγρια και άλλαξαν χρήση και μορφή, μετατρεπόμενες σε στάβλους, αποθήκες, εργοστάσια, στρατώνες και ό,τι άλλο μπόρεσε να γεννήσει ο βαρβαρικός νους ενός λαού που ιστορικά κατάφερε να «προχωρήσει» σκορπώντας θάνατο, πόνο, τρόμο και καταστροφή.. Χιλιάδες εικόνες ανεκτίμητης αξίας, ιερά σκεύη, θρησκευτικά κειμήλια, ως και ολόκληρες τοιχογραφίες αποσπάστηκαν από μοναστήρια και ναούς και πωλήθηκαν σε συλλέκτες στο εξωτερικό.[144] Ένα ακόμα παρατεταμένο φρικτό έγκλημα, που συντελείται έως και σήμερα σε βάρος της Κύπρου μας και του λαού της.. Και όλα αυτά παρ’ ότι η Τουρκία έχει υπογράψει τις Συμβάσεις της UNESCO του 1954 και του 1970 για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, πλην όμως δεν έχει κάνει τίποτα για να σταματήσει τους βανδαλισμούς, τις καταστροφές και τις λεηλασίες της ελληνοκυπριακής πολιτιστικής κληρονομιάς στις περιοχές που ελέγχονται από τον τουρκικό στρατό μετά την εισβολή το 1974.[145]

Όπως πολύ εύστοχα έχει επισημανθεί, η γεωστρατηγική θέση της Κύπρου στην Ανατολική Μεσόγειο συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός μοναδικής αξίας πολιτισμού, ο οποίος αντικατοπτρίζεται μέσα από αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία.[146] Η Κύπρος υπήρξε μία από τις πρώτες χώρες που ενέγραψαν μνημεία στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Κυπριακή Δημοκρατία κύρωσε τη «Σύμβαση Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Φυσικής Κληρονομιάς» το 1975, μόλις έναν χρόνο μετά την τουρκική εισβολή και δεσμεύτηκε μαζί με άλλα κράτη για την προστασία των χώρων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.[147] Συνεπεία ωστόσο της τουρκικής εισβολής το 1974 και της παράνομης κατοχής από τις τουρκικές δυνάμεις των εδαφών της βόρειας Κύπρου, η πολιτιστική και θρησκευτική κληρονομιά στην περιοχή που δεν βρίσκεται υπό τον αποτελεσματικό έλεγχο της Κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας, έχει υποστεί λυσσαλέα και συστηματική καταστροφή.[148]

Βασιλειάτης – Λάπηθος:

Προκειμένου, μεταξύ άλλων, να περιοριστεί η τουρκική αυθαιρεσία σε βάρος του πολιτιστικού και θρησκευτικού πλούτου στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου, με την απόφαση 1628/2008 του Συμβουλίου της Ευρώπης ζητήθηκε, μεταξύ άλλων, από την τουρκοκυπριακή πλευρά να αναλάβει τη δέσμευση ότι θα προστατεύσει όλα τα θρησκευτικά μνημεία στις περιοχές της βόρειας Κύπρου που κατέχει παράνομα καθώς και ότι θα επιτρέψει την πραγματοποίηση εργασιών αποκατάστασής τους, όπου απαιτείται.[149]Συναφώς με την απόφαση αυτή ζητήθηκε από την τουρκοκυπριακή πλευρά να θέσει τέρμα στις πωλήσεις ελληνοκυπριακών ακινήτων και σε κάθε κατασκευή σε γη που ανήκει σε Ελληνοκυπρίους στο βόρειο τμήμα της Κύπρου.[150]

Στο ίδιο πνεύμα, σημαντικά επιχειρήματα αντλούνται από τις δίκες επί της υποθέσεως της λεηλασίας και του επαναπατρισμού των περίφημων ψηφιδωτών του ιερού ναού Παναγίας Κανακαριάς στην κατεχόμενη Λυθράγκωμη της Καρπασίας, για την οποία η απόφαση της 24ης Οκτωβρίου 1990 του Ομοσπονδιακού Εφετείου των ΗΠΑ έκρινε ότι νόμιμος ιδιοκτήτης των λεηλατημένων και παράνομα πωληθέντων στο εξωτερικό θρησκευτικών θησαυρών της είναι η Εκκλησία της Κύπρου και αναγνωρίστηκε ρητά ότι το ιδιοκτησιακό της δικαίωμα επί των κλαπέντων ιερών εικόνων και τοιχογραφιών υπερίσχυε έναντι κάθε άλλης διατάξεως που αφορούσε την υπόθεση.[151]

Αναγνώρισε επομένως ρητά η συγκεκριμένη ιστορικής σημασίας απόφαση ότι, καίτοι ο ναός, στου οποίου το ακίνητο ήταν ενταγμένοι οι λεηλατημένοι θρησκευτικοί θησαυροί, βρίσκεται σε κατεχομένη μετά το 1974 περιοχή, ιδιοκτήτης τους είναι η εκκλησία της Κύπρου και όχι η Τουρκία, το ψευδοκράτος ή κάποια «αρχή» του.[152] Επί δε των αυθαιρέτων ισχυρισμών της τουρκοκυπριακής πλευράς, ότι μετά το 1974 οι αρχαιότητες και τα εγκαταλελειμμένα κειμήλια της βόρειας Κύπρου ανήκουν στο σύνολό τους στο ψευδοκράτος, η απόφαση έκρινε ότι «η τουρκική νομοθεσία δεν έχει υπόσταση όπως και το κράτος – κουκλοθέατρο», όπως χαρακτηριστικά το κατονόμασε![153] Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι και η πρόταση παρέμβασης, που κατατέθηκε από την Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου (ΤΔΒΚ) κατά την πρώτη δίκη, απερρίφθη κατά τη σχετική διαδικασία που έλαβε χώρα στις 30 Μαΐου 1989, με το αιτιολογικό ότι: «Το κράτος αυτό δεν υφίσταται». Περαιτέρω δε η απόφαση του Εφετείου, επικυρώνοντας την πρωτόδικη απόφαση, τόνισε ότι «μόνο οι χειρότεροι από τους κακοποιούς επιχειρούν ν’ αποκομίσουν προσωπικά κέρδη από τη συλλογική απώλεια» και χαρακτήρισε τους αρχαιοκάπηλους στη βόρεια Κύπρο ευθέως ως «εγκληματίες».[154] Κρίθηκε επίσης ότι «τα μωσαϊκά θα έπρεπε να επιστραφούν στην πατρίδα τους και στον νόμιμο ιδιοκτήτη τους», δηλαδή στην Κύπρο και στην Εκκλησία της Κύπρου, αντιστοίχως. Και συνεχίζει: «Αυτό συμβαίνει όχι μόνον επειδή τα ψηφιδωτά ανήκουν εκεί, αλλά για να υπενθυμίσουμε ότι η απληστία για την ιδιοκτησία, την ιστορία και τον πολιτισμό των άλλων δεν μπορούν να υποστηριχτούν από την παγκόσμια κοινότητα ή από αυτό το δικαστήριο».[155]

Ο Επίσκοπος π. Πορφύριος Παπαστυλιανού (plone.unige.ch)[156]
και η Τασούλα Χατζητοφή (tasoulahadjitofi.com),[157]
..ακόμα δύο γενναίοι Κύπριοι

Όπως έχει χαρακτηριστικά υποστηριχθεί, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένη στο ζήτημα της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας και της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων και πολιτιστικών θησαυρών, λαμβάνοντας κατά καιρούς σημαντικά μέτρα και εκδίδοντας συχνά ανακοινώσεις που έχουν ως κεντρική στόχευση τη χρηματοδότηση της Αλ Κάιντα και τις λεηλασίες της Συρίας και του Ιράκ.[158]Δυστυχώς όμως δεν μπορεί να μην επισημάνει κανείς ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν επέδειξε ανάλογη ευαισθησία για τέτοιες πράξεις και μάλιστα όταν αυτές έχουν συντελεστεί σε ευρωπαϊκό έδαφος, όπως αυτό της Κύπρου.[159] Σήμερα είναι πλέον πέραν πάσης αμφιβολίας σαφές ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κινητοποιήθηκε αναλόγως για τις λεηλασίες που συντελούνται στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου.[160]

Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχθεί ότι η ίδιοι οι κανόνες και οι δυνατότητες που προσφέρει η ελεύθερη αγορά στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λειτούργησαν ευνοϊκά διευκολύνοντας τη διακίνηση των λεηλατημένων αγαθών κράτους μέλους από τα κατεχόμενα προς Ευρωπαϊκούς αρχικά προορισμούς, προτού αυτά διοχετευτούν προς άγνωστες τρίτες χώρες.[161] Ένας πολιτισμός όμως, όπως ο σύγχρονος ευρωπαϊκός, που βασίζεται στη δημοκρατία αλλά παραμένει απρόθυμος να προστατεύσει αποτελεσματικά την πολιτιστική κληρονομιά κράτους μέλους του, συνεχίζει να αποδέχεται ως ορθή την αποικιοκρατία, την πειρατεία, τις λεηλασίες και το πλιάτσικο πάσης φύσεως.[162]

Ο λεηλατημένος ναός του Αγίου Ανδρονίκου στην κατεχόμενη Κυθρέα πριν και μετά τη συντήρησή του με χρήματα της ΕΕ (Instagram, kathimerini.com.cy)

Ενόψει επομένως και του πολύτιμου σκεπτικού αυτής της σπουδαίας ως άνω αποφάσεως επί της υποθέσεως των ψηφιδωτών της Παναγίας Κανακαριάς, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διαθέτει πλέον καμία βάσιμη δικαιολογία για την απαθή στάση που επιδεικνύει, καθ’ όλα τα χρόνια που μεσολάβησαν από το 1974, απέναντι στη λεηλασία και την αρπαγή του θρησκευτικού και πολιτιστικού πλούτου ενός κράτους μέλους της, όπως η Κύπρος, διαπνεόμενη ενδεχομένως ακόμα και σήμερα από μιαν απαράδεκτη αποικιοκρατική αντίληψη, σύμφυτη δυστυχώς με την ιστορία πολλών κρατών μελών της, που καθαγιάζει τη διακράτηση λαφύρων ως συμβόλων.[163] Οι ίδιοι οι Κύπριοι άλλωστε, κινούμενοι αυτόνομα, διεκδίκησαν τους πολιτιστικούς θησαυρούς τους και έδωσαν με τις νίκες τους μερικές από τις πιο σημαντικές περιπτώσεις ανάκτησης πολιτιστικών αγαθών μέσω δικαστικών αγώνων.[164]

Περαιτέρω, στο ίδιο το κείμενο της Συνθήκης της Λισαβόνας, και συγκεκριμένα στο άρθρο 3.3 αυτής, η Ευρωπαϊκή Ένωση, της οποίας εδάφη αποτελούν και τα κατεχόμενα, εκφράζει ρητά πλέον το ενδιαφέρον της για την «ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά» ορίζοντας ότι «η Ένωση σέβεται τον πλούτο της πολιτιστικής και γλωσσικής της πολυμορφίας και μεριμνά για την προστασία και ανάπτυξη της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς». Η ρητή αυτή έκφραση της μέριμνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προστασία και ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, στην οποία ισότιμα ανήκει και η πολιτιστική κληρονομιά ολόκληρης της Κύπρου, έχει βάσιμα ερμηνευτεί ότι σημαίνει το τέλος της επικουρικότητας στα πολιτιστικά πράγματα και εισάγει, μεταξύ άλλων, σε θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς παράλληλη αρμοδιότητα της Ένωσης με τα κράτη μέλη. Τούτο σημαίνει ότι τα κράτη μέλη εξακολουθούν να είναι αρμόδια για την εθνική πολιτιστική τους κληρονομιά, ωστόσο και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ταυτόχρονα αρμόδια για την προστασία της ως πολιτιστικής κληρονομιάς της ίδιας της Ευρώπης.[165]

Τα περίφημα ψηφιδωτά μετάλλια των Αγ. Αποστόλων Ανδρέα και Ματθαίου,
του 6ου μ.Χ. αι., από την Παναγία Κανακαριά, που επαναπατρίστηκαν

Η επίσημη αυτή θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη Συνθήκη της Λισαβόνας δίνει μια νέα προοπτική και διάσταση και στο μείζονος σημασίας ζήτημα της προστασίας του θρησκευτικού και πολιτιστικού πλούτου της κατεχόμενης βόρειας Κύπρου, που ως έδαφος της Κύπρου είναι και ευρωπαϊκό έδαφος. Ούτως καθίσταται πλέον σαφές ότι η προάσπιση και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου, ως ενιαίας και αδιαίρετης εδαφικής ενότητας κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν είναι υπόθεση αποκλειστικά και μόνο της Κυπριακής Δημοκρατίας αλλά υπόθεση της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μάλιστα ενταγμένη στην ευρύτερη σύγχρονη Ευρωπαϊκή στρατηγική της για την πολιτιστική κληρονομιά.

Η διαπίστωση δε και η παραδοχή αυτή καθιστούν επίσης ξεκάθαρο ότι μια ολοκληρωμένη και αποτελεσματική πολιτική προστασίας και αποκατάστασης της λεηλατημένης πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς στα κατεχόμενα, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να εξακολουθήσει να περιορίζεται απλώς και μόνο στο μέτρο της παροχής εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης οικονομικής βοήθειας προς τους τουρκοκυπρίους για την αποσπασματική συντήρηση λεηλατημένων από τους ίδιους θρησκευτικών και πολιτιστικών θησαυρών. Άλλωστε το θέμα της βεβήλωσης και της καπήλευσης της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού δεν είναι μόνο ζήτημα εξεύρεσης πόρων για τη συντήρησή της στην κατάσταση που έχει ήδη περιέλθει, αλλά ζήτημα πολυδιάστατο και ουσιαστικότερο, που αφορά την εν γένει και σε βάθος χρόνου εργώδη αναζήτηση και τον επαναπατρισμό των κλαπέντων κειμηλίων, τη δίωξη των σχετικών εγκλημάτων (παράνομη αφαίρεση, ιδιοποίηση, διακίνηση, εμπορία κ.λπ.) και τον συνακόλουθο εντοπισμό των υπευθύνων, τον καταλογισμό και κολασμό των πράξεών τους, τη συνεργασία με κρατικούς φορείς, ιδρύματα και οργανισμούς διεθνούς εμβέλειας, τη σύνταξη ενδεδειγμένων μελετών αποκατάστασης μνημείων κ.ά.

Θα πρέπει επομένως και στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς της Κύπρου, να ενεργοποιηθούν αναλόγως όλες οι παρεχόμενες δυνατότητες από την Ευρωπαϊκή νομοθεσία και τους θεσμούς, σε όλα τα επίπεδα: νομικοπολιτικό, διπλωματικό, κοινωνικοοικονομικό κ.ά., οι οποίες θα επιτρέψουν στην σημαντική εξαγγελία της Συνθήκης της Λισαβόνας να υλοποιηθεί, με την απρόσκοπτη άσκηση της κυριαρχικής δικαιοδοσίας και αρμοδιότητας όχι μόνο της Κυπριακής Δημοκρατίας αλλά και της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ολόκληρη την εδαφική έκταση της Κύπρου, συμπεριλαμβανομένων των κατεχομένων περιοχών της, το καθεστώς των οποίων, ούτως ή άλλως, δεν αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως και από κανένα κράτος στον πλανήτη, πλην ενός και μόνον: της ίδιας της Τουρκίας που το γέννησε.

Τα κάστρα της Καντάρας και του Βουφαβέντο στον Πενταδάκτυλο (ammoxwstos.com)

Προς όλα αυτά σημαντικά συμβάλλει και η απόφαση 1628/2008 του Συμβουλίου της Ευρώπης με το περιεχόμενο και τους όρους που έθεσε, όπως προεκτέθηκαν. Όπως εύστοχα τόνισε ο Έλληνας Πρέσβης στη Λευκωσία Βασίλειος Παπαϊωάννου, κατά την τελετή υποδοχής επαναπατρισθέντων ιερών κειμηλίων στην Κύπρο, «το μήνυμα είναι ότι ο επιμένων στη διεθνή νομιμότητα νικά. Αυτό κατ’ επέκταση ισχύει και αναφορικά με τη συνεχιζόμενη τουρκική κατοχή. Ελλάδα και Κύπρος συνεχίζουμε τις προσπάθειες για ν’ αποκατασταθεί η διεθνής νομιμότητα σε όλο το έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, πράγμα που σημαίνει τον τερματισμό της τουρκικής κατοχής».[166]

12. Αντί Επιλόγου..

Τόσο η επίσημη πολιτεία όσο και μεμονωμένοι φορείς στην Κύπρο σήμερα καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες, προκειμένου να σταματήσει η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος στα κατεχόμενα εδάφη, όπου δεσπόζει, σηκώνοντας το αβάσταχτο βάρος της χρόνιας σκλαβιάς, ο μαρτυρικός μα πάντα περήφανος Πενταδάκτυλος, το αιώνιο σύμβολο των αντρειωμένων. Ομοίως καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για τη διάσωση των θρησκευτικών και εν γένει πολιτιστικών θησαυρών της κατεχόμενης περιοχής,[167] οι οποίοι μετά τις λεηλασίες που έχουν υποστεί, έμειναν έρμαιο στη φθορά του χρόνου και στις αρπακτικές διαθέσεις των εισβολέων και των συνεργατών τους.

Όσα αναλύθηκαν καθιστούν περαιτέρω σαφές, ότι το παρατεινόμενο έγκλημα της τουρκικής κατοχής στην Κύπρο, πέρα από την θυσία σε ανθρώπινες ζωές και το ανείπωτο δράμα των αγνοουμένων, την κατάφωρη παραβίαση θεμελιωδών κανόνων και αρχών του διεθνούς και του ανθρωπιστικού δικαίου και την απώλεια σε περιουσίες, είχε και εξακολουθεί να παράγει ένα ανυπολόγιστο, ολέθριο κόστος και για το φυσικό και ανθρωπογενές (πολιτιστικό και οικιστικό) περιβάλλον των κατεχομένων περιοχών, μεταξύ των οποίων δεσπόζουσα θέση κατέχουν τα δάση και τα οικοσυστήματα, τα μνημεία, οι θρησκευτικοί και εν γένει πολιτιστικοί θησαυροί, οι παραδοσιακοί οικισμοί και τα προστατευόμενα τοπία του Πενταδάκτυλου.

Αρχαία Λάπηθος

Όποιος «κοιτάξει» την Κύπρο με ιερή προσήλωση σε αυτό που είναι και σημαίνει, όποιος αναλογιστεί την ιστορία της, το λαό της, την τιτάνια αντοχή και τη βαθιά πίστη του στις αιώνιες αξίες και στα ιδανικά, θα αντιληφθεί πως η Κύπρος κράτησε, θησαυρό ανεκτίμητο, όλα εκείνα που συναπαρτίζουν τον άνθρωπο στην αρχετυπική του λάμψη, τον άνθρωπο ως μύστη ενός αλλοτινού Παραδείσου, στην ομορφιά του οποίου η ίδια γεννήθηκε και ζυμώθηκε. Μέσα στην αφοπλιστική απλότητα και τη δύναμη της ανθρωπιάς που την διακρίνουν, η Κύπρος, χώρα – σύμβολο, μαρτυρική και Ρήγαινα μαζί, είναι ίσως η μόνη που μπορεί σήμερα να μας διδάξει το δρόμο που χάσαμε προς κάθε τι «καλό και αγαθό». Με έναν τρόπο η Κύπρος παραμένει η πεμπτουσία, το «μεδούλι» του Ελληνισμού, καταφέρνοντας μέσα από τη σταυρική της πορεία, μέσα απ’ το χρυσάφι και την πίκρα της, να διατηρήσει, ατόφια και ανέπαφα, τα αιώνια και τα ιερά της φυλής μας.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι δυνατόν να ανέχεται στους κόλπους της και σε βάρος κράτους μέλους της, de facto καθεστώτα και παραβιάσεις του διεθνούς και του ανθρωπιστικού δικαίου, όπως αυτές που από το 1974 έχουν συντελεστεί και εξακολουθούν να υφίστανται στα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου. Με αφορμή τις βαρύτατες προσβολές του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που λαμβάνουν χώρα, έως και σήμερα, στις υπό κατοχή περιοχές της Κύπρου, η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται ευθέως να αντιμετωπίσει, σύμφωνα με το δίκαιο, την αδυναμία ισχύος και εφαρμογής της εννόμου τάξεώς της και της ίδιας της κυριαρχίας και της δικαιοδοσίας της στην επικράτεια ενός κράτους μέλους της, άλλως πώς σε ολόκληρη την δική της επικράτεια, γεγονός που συνιστά κατάφωρη προσβολή των κανόνων και αρχών της Ένωσης προκληθείσα αποκλειστικά εξ αιτίας της τουρκικής κατοχής στα βόρεια εδάφη της Κύπρου.

Οι τουρκικές δυνάμεις κατοχής δεν έχουν καμία θέση στη βόρεια Κύπρο, ούτε και μπορεί στο σύγχρονο κόσμο να εξακολουθεί να τους επιτρέπεται να επιβάλλουν τους όρους τους στον τρόπο με τον οποίον η Κύπρος, ως ανεξάρτητο κράτος, επιλέγει να ασκήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα και την πολιτική της στα ίδια τα εδάφη της. Τα επίσημα κείμενα της ενταξιακής διαδικασίας της Κύπρου στην ΕΕ, η ίδια η ευρωπαϊκή νομοθεσία, δεσμευτικές διεθνείς συμβάσεις και δικαστικές αποφάσεις που εκδόθηκαν σε σχέση με τις παραβιάσεις του ψευδοκράτους που αφορούν την καταστροφή και τη λεηλασία στα κατεχόμενα, διαμορφώνουν σήμερα ένα θεσμικό και νομικοπολιτικό υπόβαθρο που, αν αξιοποιηθεί με τους κατάλληλους χειρισμούς, τις αποφάσεις και τις πολιτικές, θα μπορούσε να θέσει τις βάσεις που θα καταστήσουν δυνατή την εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας και μέσω αυτής, της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πλήρη άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων στο σύνολο της Επικράτειάς της, δικαιοδοσία αναφαίρετη και εννοιολογικά συνυφασμένη με αυτή την ίδια την υπόσταση και την εθνική κυριαρχία κάθε πολιτισμένου κράτους στο σύγχρονο κόσμο.

Παναγία Αχειροποίητος Καραβά, επαρχία Κερύνειας

Οι σημερινές καταλυτικές γεωστρατηγικές εξελίξεις στην ανατολική Μεσόγειο αναδεικνύουν την Κύπρο σε πολύ σημαντική δύναμη στην περιοχή με καθοριστικό ρόλο στη σύγχρονη πολιτική σκηνή στον ευρύτερο χώρο. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι το Κυπριακό ζήτημα δεν μπορεί να συνεχίσει να αντιμετωπίζεται εσαεί με την αποσπασματική χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την απρόθυμη εκ μέρους του ψευδοκράτους περιβαλλοντική προστασία μεμονωμένων περιοχών ή την αναστήλωση των ρημαγμένων από το ίδιο θησαυρών στα κατεχόμενα και την, κατά τα άλλα, επιλογή της στάσης της απάθειας και της σιωπής.. Το ζήτημα της Κύπρου είναι πολύ βαθύτερο και σοβαρότερο. Όπως καταδείχθηκε, είναι πρόβλημα αυτής της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι πάνω απ’ όλα πρόβλημα εισβολής, κατοχής και εποικισμού, όπως πολύ εύστοχα έχει υποστηριχθεί, με όλα όσα αυτό έχει ιστορικά προκαλέσει και εξακολουθεί να προκαλεί σε βάρος της Κύπρου και του λαού της. Εν τέλει το Κυπριακό είναι πρωτίστως ζήτημα ηθικής τάξεως, που μεταξύ άλλων, καταδεικνύει κατά πόσον τελικά η ευρωπαϊκή πολιτική ασκείται με κριτήρια ηθικής και πολιτικής καθαρότητας ή, αντιθέτως, με γνώμονα μιαν υποκριτική στάση που εκδηλώνεται μέσω της μόνιμης απραξίας και της υπεκφυγής, καταλήγοντας ωστόσο να επικουρεί το έγκλημα της κατοχής και τις συνέπειές του.

Υπό την παραδοχή επομένως αυτή, και οποιοδήποτε άλλο πρόβλημα, όπως εν προκειμένω η περιβαλλοντική υποβάθμιση και καταστροφή στον Πενταδάκτυλο, επιχειρείται να επιλυθεί πάνω στο σαθρό θεμέλιο που γέννησε και συντηρεί η κατοχή, είναι καταδικασμένο να παραμείνει ουσιαστικά άλυτο όσο αυτή δεν αντιμετωπίζεται ευθέως και πρωταρχικά. Προς αυτή την κατεύθυνση και με αυτό το πνεύμα θα πρέπει να κινηθεί η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το ζήτημα της Κύπρου σήμερα, προκειμένου να προασπίσει αποτελεσματικά τις δίκαιες θέσεις, τα συμφέροντα και τα οράματα ενός κράτους μέλους της, όπως η Κύπρος, δημιουργώντας τις συνθήκες και τις πραγματικές δυνατότητες που θα της εξασφαλίσουν ειρήνη και την αναγκαία ασφάλεια για να πορευτεί με ανάπτυξη και πρόοδο προς ένα καλύτερο μέλλον, ισότιμα με όλα τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ένωσης.

Με το νου στην Κερύνεια.. Κάστρο Αγίου Ιλαρίωνα (bigcyprus.com.cy)

Ένα θαύμα η Κύπρος.. Χρυσοπράσινο φύλλο και δόξα της ζωής, ταξιδεύει παντοτινά στο μεγάλο, γαλάζιο πέλαγος. Το νησί της Αφροδίτης και των Αγίων, ο τόπος που ύμνησαν όσο κανέναν άλλον οι Ποιητές, ποτίστηκε από το αίμα των μαρτύρων και των ηρώων της και από τα δάκρυα του λαού της. Ενός λαού που θρήνησε και ακόμα περιμένει τα ίδια τα παιδιά του, που έγινε πρόσφυγας μέσα στην ίδια του τη χώρα βιώνοντας το πιο σκληρό πρόσωπο της φρικαλεότητας και της θηριωδίας της εισβολής και της κατοχής στο σύγχρονο κόσμο. Η Κύπρος γνώρισε στην ιστορία της την κατάκτηση, τη βία και το άδικο, μαρτύρια φρικτά και τον ξεριζωμό, μα πάντα η Ορθοδοξία και ο Ελληνισμός έμειναν η ψυχή και η καρδιά της, η δύναμη που την κρατά όρθια και δυνατή και την οδηγεί μες στους αιώνες.

Είθε ελεύθερη η Κύπρος μας, να δει τους ανθρώπους της που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους, να επιστρέφουν με ασφάλεια και ειρήνη στον αγαπημένο τόπο των πατέρων τους, στην πληγωμένη γη του Πενταδάκτυλου που τόσα υπέφερε και ακόμα υποφέρει, στους όμορφους οικισμούς και στις χρυσαφένιες ακτές του βορρά της που παραμένουν σκλαβωμένες, όμηροι ενός τέρατος που γέννησε η τουρκική τυραννία και η διαστροφή. Είθε το άδικο να εκλείψει και μαζί μ’ αυτό τα δεινά που προκάλεσε στους Έλληνες Κυπρίους. Γιατί μονάχα η επιστροφή και η αποκατάσταση των Ελληνοκυπρίων στον τόπο τους μπορούν να εγγυηθούν αληθινά και ουσιαστικά την ανάπτυξη και την ευημερία των κατεχομένων σήμερα περιοχών, βασική παράμετρος των οποίων είναι η προστασία και η εξασφάλιση του φυσικού περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς τους. Είθε.. Και πάντα καρτερούμεν..

Πενταδάκτυλος, έργο του Κυριάκου Λύρα

«Νησί πικρό, νησί γλυκό, νησί τυραγνισμένο
κάνω τον πόνο σου να πω και προσκυνώ και μένω.
Εσύ της θάλασσας ρυθμός, ολάνθιστο κλωνάρι,
πώς σου μαδήσαν τ’ άνθια σου διπλοί, τριπλοί βαρβάροι.

Τι θλιβερά που σεργιανάν τριγύρω σου τα ψάρια
κι αντίχριστοι να παίζουνε την τύχη σου στα ζάρια.
Κουράγιο, μικροκόρη μας, που μας εγίνης μάνα,
ύμνος και θρήνος της ζωής κι ανάστασης καμπάνα».

Γιάννης Ρίτσος

Ευαγόρας Καραγιώργης – Εκατό λογιών τόποι, 1997

Πηγές:

1. «Ο Πενταδάκτυλος – Το σύμβολο της αγωνιστικότητας», σε: sigmalive.com

2. «Πενταδάκτυλος, τόσο κοντά… μα τόσο μακριά – Ένα ταξίδι γνωριμίας στον πανέμορφο Πενταδάκτυλο μέσω του ντοκιμαντέρ του Πασχάλη Παπαπέτρου», σε: checkincyprus.com

3. «Οροσειρά του Πενταδακτύλου – Μια μοναδική φυσική κληρονομιά σε μεγάλο κίνδυνο», Γραφείο Επιτρόπου Περιβάλλοντος, Βιβλιοθήκη, σε: ec.gov.cy/environment

4. «Συνεχίζεται η καταστροφή του κατεχόμενου Πενταδάκτυλου από την ανεξέλεγκτη λειτουργία λατομείων», σε: cmathopoulos.com

5. «Αυτοψία του AlphaNewslive στα λατομεία που “σκίζουν” καθημερινά τον Πενταδάκτυλο», σε: alphanews.live/cyprus

6. «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου – Η άναρχη υλοτομία θα εξαφανίσει το βουνό», σε: newsbeast.gr/environment

7. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο – Απειλείται με εξαφάνιση η χλωρίδα και πανίδα του. Τι αναφέρει η Επίτροπος Περιβάλλοντος για την οικολογική καταστροφή του Πενταδάκτυλου», σε: newsbomb.com.cy/kypros

8. «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», σε: city.sigmalive.com

9. «Ισοπεδώνουν τον Πενταδάκτυλο οι Τούρκοι», σε: ant1.com.cy

10. «Πενταδάκτυλος», Επίσημη Ιστοσελίδα του Δήμου Κυθρέας, σε: kythrea.com

11. «Επαρχία Κερύνειας», Ένωση Δήμων Κύπρου, σε: ucm.org.cy

12. «Το Δάσος της Καντάρας», σε: kypros.org/Occupied_Cyprus

13. Φωτογραφίες αρχείου και royalty-free εικόνες Πενταδακτύλου, σε: gr.depositphotos.com, gramho.com/explore-hashtag

14. Ιωάννης Παναγίδης, «Η Γεωλογία της Κύπρου», Λευκωσία 1997.

15. Στυλιανός Πετάσης, «Ο θρυλικός Πενταδάκτυλος – Θρύλοι, Ιερά, Παραδόσεις, Χλωρίδα, Πανίδα, Γητειές, Τραγούδια, Ιστορίες, Παραμύθια», Λευκωσία 2010.

16. «Πενταδάκτυλος: Μια σφιγμένη γροθιά ή μια ανοικτή παλάμη;», σε: philenews.com

17. «20 Κύπριοι εκφράζονται για τη σημαία στον Πενταδάκτυλο», σε: city.sigmalive.com

18. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», σε: http://www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=8706&-V=limmata

19. «Πέλλαπαϊς», σε: http://www.keryniaek.com/index.php?pageid=46&lang=gr

20. «Ποινικοποιείται η χρήση οικοδομικών υλικών από τον Πενταδάκτυλο», σε: philenews.com

21. Νίκος Σπανός, «Ο όμορφος Πενταδάκτυλος», περιοδικό «Αδούλωτη Kερύνεια – H κατεχόμενη γη μας», Λευκωσία 1993, σε: sites.google.com/site/kyprosmouagapemene

22. «Τοιχογραφίες από την Αψινθιώτισσα στην Κύπρο», σε:
http://www.kathimerini.com.cy/gr/politismos/stin-kypro-epistrefoyn-kai-alles-arxaiotites

23. Άντρος Παυλίδης, «Πενταδάκτυλος το βουνό της Παναγίας», σε:
http://www.kykkos.org.cy/imkt.cy.net/11/T11-110.pdf

24. «Κατεχόμενη Λάπηθος, η Ριβιέρα της Μεσογείου», σε:
https://city.sigmalive.com/article/2016/6/29/katehomeni-lapithos-i-riviera-tis-mesogeioy-eikones/

25. «Επέτειος εισβολής στην Κύπρο: Τουρκικές παλικαριές!», σε:
https://www.pemptousia.gr/2020/07/epetios-isvolis-stin-kipro-tourkikes-palikaries/

26. «Η μάχη στο Κοτζά Καγιά, 20 Ιουλίου 1974», σε: averoph.wordpress.com

27. «Η Τελευταία Μάχη της 181 ΜΠΠ – 1974», σε: nemesishd.eu

28. «Το κάστρο της Κερύνειας και του Άγιου Ιλαρίωνα», σε: offsite.com.cy

29. «5.000 εκτάρια κάηκαν από την πυρκαγιά στην Μόρφου», σε: e-shocknews.com http://e-shocknews.com/?p=126778

30. «Χριστιανικά μνημεία της Κύπρου υπό τουρκική στρατιωτική κατοχή», σε: ucm.org.cy/wp-content/uploads/hristianika_mnimia.pdf

31. «Αρχίζουν εργασίες συντήρησης στο Αρμενομονάστηρο», σε: politis.com.cy

32. Μυρτώ Ζουμίδου, «Οδοιπορικό στις καταστροφές του Πενταδακτύλου», σε: philenews.com

33. Μιχάλης Χατζηβασίλης, «Μωσαϊκά από Πενταδάκτυλο τοποθετούνται στο Παγκύπριο», σε: philenews.com

34. «Καταγγελία από Οικολόγους: Μωσαϊκά από τον Πενταδάκτυλο στις ελεύθερες περιοχές», σε: newsbomb.com.cy

35. «Το όμορφο κυκλάμινο και η όμορφη Λατζιά», σε: sites.google.com/site/kyprosmouagapemene

36. «Ρήγαινα: Η μυστηριώδης Βασίλισσα της Κύπρου», σε: cyprushighlights.com

37. «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου στην εκδήλωση “Πενταδάκτυλος: Τόσο κοντά μα τόσο μακριά”», σε: pio.gov.cy

38. Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», σε: mirandalysandrou.wordpress.com

39. «Λατομεία στα Κατεχόμενα καταστρέφουν καθημερινά τον Πενταδάκτυλο», σε: protothema.gr

40. «Μεγαλώνει καθημερινά η καταστροφή του Πενταδακτύλου από τα λατομεία», σε: reporter.com.cy

41. «Αντιδράσεις περιβαλλοντιστών στα κατεχόμενα για τα λατομεία στον Πενταδάκτυλο», σε: omegalive.com.cy

42. «Karpaz’a taş ocağı baskısı – Yatırım gerekçesiyle birçok alanda çevre tahribatına göz yuman hükümet, bu yöndeki kötü siciline yeni bir suç eklemeye hazırlanıyor» (: «Επιβάρυνση από το λατομείο της Καρπασίας – Η κυβέρνηση, που κλείνει τα μάτια στις περιβαλλοντικές ζημίες σε πολλές περιοχές λόγω των επενδύσεων, ετοιμάζεται να προσθέσει ένα νέο έγκλημα στο κακό ιστορικό της προς αυτή την κατεύθυνση»), σε: haberkibris.com

43. Σάββας Ιακωβίδης, «Η ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ και πόσο δεν αξιοποιήθηκε από τους ηγέτες μας», σε: sigmalive.com

44. «Ενώπιον της ΕΕ η καταστροφή στον Πενταδάκτυλο – Τα ερωτήματα που αναμένουν απαντήσεις», σε: tothemaonline.com

45. «Λάπηθος: Δράκοντας, Άγιος Γεώργιος και οι πατημασιές του αλόγου», σε: ifestos.edu.gr

46. «Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου», σε: loukis-kyrenia.blogspot.com

47. Άθου Ερωτοκρίτου, «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου 1963-1964», εκδ. Αιγαίον 2018.

48. «Η κατεχόμενη Επαρχία Κερύνειας», σε: https://www.cyprusref.gr/eparchia-keryneias/

49. «Ευρωπαϊκή Ένωση – Ιστορική Αναδρομή», σε: Υπουργείο Εξωτερικών Κυπριακής Δημοκρατίας, mfa.gov.cy

50. «Κύπρος και ΕΕ», σε: Πρεσβεία της Κυπριακής Δημοκρατίας στο Βερολίνο, http://www.mfa.gov.cy/mfa/Embassies/embassy_berlin.nsf/page15_gr/www.nemitsasfoundation.org

51. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Τουρκοκυπριακή κοινότητα», σε: https://ec.europa.eu/cyprus/about-us/turkish-cypriots_el

52. «Περί του Διγενή Ακρίτα στην Κύπρο», σε: spirit16.blogspot.com

53. «Περί Κύπρου Ακρίτες», σε: kyriakostapakoudes.blogspot.com

54. Χρίστος Ιωαννίδης, «Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου», Εφημερίδα των Μαθητών του Δημοτικό Σχολείο Εγκωμής Α’ (ΚΑ) «Της Πατρίδας μου τα Χώματα», σε: http://dim-egkomi1-ka-lef.schools.ac.cy/data/uploads/2017-2018/ergasies-mathitwn/efimeridatis-patridas-mou-xwmata.pdf

55. Αντρέα Ανδρέου, «Ο Πενταδάκτυλος και ο θρύλος του Διγενή», Εφημερίδα των Μαθητών του Δημοτικό Σχολείο Εγκωμής Α’ (ΚΑ) «Της Πατρίδας μου τα Χώματα», σε: http://dim-egkomi1-ka-lef.schools.ac.cy/data/uploads/2017-2018/ergasies-mathitwn/efimeridatis-patridas-mou-xwmata.pdf

56. Οδυσσέας Οδυσσέως, «Ο Διγενής και ο Πενταδάκτυλος», Εφημερίδα των Μαθητών του Δημοτικό Σχολείο Εγκωμής Α’ (ΚΑ) «Της Πατρίδας μου τα Χώματα», σε: http://dim-egkomi1-ka-lef.schools.ac.cy/data/uploads/2017-2018/ergasies-mathitwn/efimeridatis-patridas-mou-xwmata.pdf

57. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Διδασκαλείο «Δημήτρης Γληνός», «Η Φύλαξη των ανατολικών συνόρων και οι Ακρίτες – Διγενής Ακρίτας», σε: https://slideplayer.gr/slide/2894189/

58. Γυμνάσιο Επισκοπής, corpus εργασιών μαθητών Τμ. Β1 στα πλαίσια του Πολιτιστικού Προγράμματος, με θέμα: «Προσέγγιση της Βυζαντινής Ιστορίας από πλευράς πολιτικής, θρησκείας, κοινωνίας και πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της επαφής του Βυζαντίου με άλλους λαούς) μέσα από τη μελέτη και την έρευνα πρωτογενών και δευτερογενών ιστορικών πηγών» (επιμ. Μεν. Τζανακάκης), σε:
http://episkopi.edu.gr/ergasies-projects/articles/ergasies.html?file=files/Projects/bizantio-menelaos.pdf

59. «Birds of Cyprus – Πουλιά της Κύπρου», σε: biodiversitycyprus.blogspot.com

60. «Bats of Cyprus – Νυχτερίδες της Κύπρου», σε: biodiversitycyprus.blogspot.com

61. «Endemic mammals – Ενδημικά θηλαστικά της Κύπρου», σε: biodiversitycyprus.blogspot.com

62. «Flora of Cyprus – Χλωρίδα της Κύπρου», σε: biodiversitycyprus.blogspot.com

63. The Leventis Municipal Museum of Nicosia – Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο Λευκωσία, Περιοδική Έκθεση «Πενταδάκτυλος – Εντυπώσεις» (09/05/2019), σε: leventismuseum.org.cy

64. Απόστολος Κουρουπάκης, «Ολοκληρώθηκε η α’ φάση των έργων στον Άγιο Ανδρόνικο Κυθρέας», σε: kathimerini.com.cy

65. Κυπριακή Δημοκρατία, Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Δασών, «Η Πυροπροστασία των δασών της Κύπρου», Λευκωσία 2010, σε: moa.gov.cy

66. Τάκης Τσιντίδης, «Τα δάση στην Κύπρο. Κατάσταση – Απειλές – Προοπτικές», Εισήγηση στο 1ο Παγκύπριο Επιστημονικό Συνέδριο, 28/05/2014, Λεμεσός.

67. Ελένη Τροβά, «Η πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης. Έννοια και περιεχόμενο», εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2018.

68. «Cypriot Icon – Boy George and the Greek Orthodox Church in Cyprus», σε: plone.unige.ch

69. Τασούλα Χατζητοφή, «Η Κυνηγός Εικόνων», εκδ. Λιβάνη, Λεμεσός 2020.

70. «Η Κύπρια ακτιβίστρια Τασούλα Χατζητοφή παρουσιάζει το αυτοβιογραφικό της βιβλίο», σε: kathimerini.com.cy

71. «Κάστρο Αγίου Ιλαρίωνα στον Πενταδάκτυλο», σε: bigcyprus.com.cy

72. «Boy George, the Cypriot Bishop and the stolen icon of Christ», σε: bbc.co.uk

73. Λουκάς Αξελός, Περικλής Νεάρχου, Θέμος Στοφορόπουλος, Αθανασία Φωτιάδη, «Νέα Στρατηγική για την Κύπρο», εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2017, σελ. 14.

74. Σταύρος Παντελής, «Ιστορία της Κύπρου», Στρατηγικές εκδόσεις, Αθήνα.

75. Νιόβη Α. Κερκίδου, «Ευχαριστώ.. Μαρτυρίες παιδιών του 1974», Λεμεσός 2018.

76. «Διακήρυξη της ομάδας των Δέκα: Όχι σε «λύση» παράδοσης της Κύπρου στον στρατηγικό έλεγχο της Τουρκίας», σε: apopseis.com

77. Κ.Π. Καβάφης, «Το Κυπριακόν Ζήτημα – Τα Ελγίνεια Μάρμαρα», εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία 2013.

78. «Archangel Michael from the Platanistassa 1995: Repatriated from the Netherlands», σε: tasoulahadjitofi.com

79. «Ο δρ Ελευθέριος Χαραλάμπους μιλά για τη συντήρηση των ψηφιδωτών της Παναγίας Κανακαριάς», σε: archaiologia.gr/blog

80. «Για πρώτη φορά μετά 42 χρόνια θα τελεστεί λειτουργία στην Παναγία Κανακαριά στα Κατεχόμενα», σε: iefimerida.gr

81. «Χαρμολύπη προκάλεσε η τελετή επαναπατρισμού των κειμηλίων στην Κύπρο», σε: archaiologia.gr

82. «Πασιαρδής Μιχάλης», σε: https://olk.com.cy/honorary-members/pashiardis-michalis/

83. «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, 22 Οκτωβρίου 2009, E-5053/09, υποβολή γραπτής ερώτησης: Antigoni Papadopoulou (S-D) προς την Επιτροπή, σε: europarl.europa.eu

84. «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, 27 Ιανουαρίου 2010, E-5053/2009, Απάντηση του κ. Rehn εξ ονόματος της Επιτροπής, σε: europarl.europa.eu

85. «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδάκτυλου 1963-1964», σε: philenews.com

86. «Η εξαφάνιση των δασών της Μεσαορίας», σε: city.sigmalive.com

87. Αθανάσιος Γαληνός, «Αφιέρωμα στη μάχη του Κοτζάκαγια (20-21 Ιουλίου 1974)», σε: averoph.wordpress.com

88. «ΛΟΚ 1974: Συγκλονιστικές μαρτυρίες από τις επικές μάχες», συνέντευξη του Μ. Οικονομίδη, Προέδρου του Παγκύπριου Συνδέσμου Εφέδρων Καταδρομέων για τις μάχες στα βουνά του Πενταδάκτυλου του 1974 και την εισβολή του Αττίλα, σε: https://www.youtube.com/watch?v=GBiKsHhSP9I

89. «Πράξη περί των όρων προσχωρήσεως της Τσεχικής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Εσθονίας, της Κυπριακής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Λετονίας, της Δημοκρατίας της Λιθουανίας, της Δημοκρατίας της Ουγγαρίας, της Δημοκρατίας της Μάλτας, της Δημοκρατίας της Πολωνίας, της Δημοκρατίας της Σλοβενίας και της Σλοβακικής Δημοκρατίας και των προσαρμογών των Συνθηκών επί των οποίων βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση – Πρωτόκολλο αριθ. 10 για την Κύπρο (ΕΕ L 236/23.09.2003 σ. 0955-0955)», σε: eur-lex.europa.eu

90. «Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 866/2004 του Συμβουλίου της 29ης Απριλίου  2004 για το καθεστώς βάσει του άρθρου  2  του πρωτοκόλλου αριθ. 10 της πράξης προσχώρησης» (EE L 206/9.6.2004, σ. 51), σε:
https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004R0866:20130808:EL:PDF

91. Χριστίνα Κάσια: «15 Νοεμβρίου 1983: Ο Ραούφ Ντενκτάς ανακηρύσσει τη σύσταση της «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου» – του ψευδοκράτους, σε: pontos-news.gr

92. «Ο επαναπατρισμός της Iστορίας», σε: simerini.sigmalive.com

93. «Η ιστορία της Παναγίας της Κανακαριάς και των περίφημων ψηφιδωτών της», σε: archaiologia.gr/blog

94. Μαρία Περατικού – Κοκαράκη, «Τα χρόνια με τα Κυκλάμινα», εκδ. Λιβάνη.

95. Άγγελος Συρίγος, «Ελληνοτουρκικές Σχέσεις», εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2020.

96. Άγγελος Συρίγος: «Αν δεν επιλυθεί το Κυπριακό δεν μπορούν να επιλυθούν τα άλλα θέματα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας», σε: skai.gr

97. Σοφία Παυλάκη, «Αστικό και Περιαστικό Πράσινο – Νομοθετικό Πλαίσιο – Νομολογία», εκδ. Νομόραμα, Αθήνα 2019.

98. Σοφία Παυλάκη, «Περιβαλλοντική ευθύνη – Νομοθετικό Πλαίσιο και Εφαρμογή», εκδ. Νομόραμα, Αθήνα 201

99. Σοφία Παυλάκη, «Οπτική ρύπανση – Το αποτύπωμα της περιβαλλοντικής βλάβης στο επίπεδο του αισθητού», σε: https://dasarxeio.com/2019/03/02/64991/

100. Σοφία Παυλάκη, «Περιβαλλοντική ευθύνη – Εθνικό, ενωσιακό και διεθνές νομοθετικό πλαίσιο και εφαρμογή», σε: https://dasarxeio.com/2019/04/17/66887/

101. Σοφία Παυλάκη, «Η συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος (άρθρο 24 Συντ.)», σε: https://dasarxeio.com/2017/03/13/42574/

102. Σοφία Παυλάκη, «Διατήρηση φυσικών οικοτόπων κατά το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έγκριση σχεδίων διαχείρισης», σε: https://dasarxeio.com/2017/12/09/51753/

103. «Το Βουνό της σιωπής και τα 2 μέρη, η τραγική καταστροφή της 181 ΜΠΠ το 1974», σε: https://www.youtube.com/watch?v=rk2fDmVLDxw
104. «Η θυσία του ήρωα Καλμπουρτζή και των παιδιών του», σε: ant1.com.cy
105. «181 ΜΠΠ: Η άνανδρη καταστροφή», Επίσημη Ιστοσελίδα Παγκύπριου Συνδέσμου Εφέδρων Πυροβολικού, σε: pyrovolitis.org.cy
106. «Η θυσία του ήρωα Καλμπουρτζή και των παιδιών του», σε: ant1.com.cy
107. Ιωάννα Αλεξάνδρου, «Ριζωμένο βαθιά στη γη της Καρπασίας – Η μακραίωνη ιστορία του Ριζοκαρπάσου δεν χάνεται στο διάβα του χρόνου», σε: http://applications.ucy.ac.cy/dailypress/dailypress.manage_documents2.download?p_file=39527

108. Δανιέλλα Δανιήλ, «Καρπασία – Εικόνες και αναμνήσεις», εκδ. Εν Τύποις, Λευκωσία 2018.

109. «Ο Άγιος Νεόφυτος, ο Σεφέρης και η Ελληνορθόδοξη παράδοση της Κύπρου», σε: https://kimintenia.wordpress.com/2020/09/30/1312-2/
110. Άννα Μαραγκού, «Περπατώντας στην άκρη της γης», εκδ. Ροδακιό, 2019.

111. «Η μαρτυρική Άσσια και η ιερή μνήμη των Αγνοουμένων», σε: https://kimintenia.wordpress.com/2020/09/09/2212/

112. «Θαυμαστά ευρήματα στην εκκλησία της Παναγίας Παναγιώτισσας Πρωταρά», σε: https://kimintenia.wordpress.com/2020/09/20/0122/

113. Χρήστος Μυλωνόπουλος, «Διεθνές Ποινικό Δίκαιο», εκδ. Σάκκουλα, 1993.

114. Εμμανουήλ Ρούκουνας, «Διεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1995.

115. «Η μάχη στη Μια Μηλιά και η πτώση της Αμμοχώστου (22 Ιουλίου 1974)», σε: https://kimintenia.wordpress.com/2020/07/22/0155/

116. «Νῆσός τις ἔστι…» – Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο (20 Ιουλίου 1974), σε: https://kimintenia.wordpress.com/2020/07/20/1640/

Σημειώσεις:

[1] «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», σε: https://city.sigmalive.com/article/2015/12/28/fotografos-anadeiknyei-tin-aparamilli-omorfia-toy-pentadaktyloy/

[2] Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Διδασκαλείο «Δημήτρης Γληνός», «Η Φύλαξη των ανατολικών συνόρων και οι Ακρίτες – Διγενής Ακρίτας», σε: https://slideplayer.gr/slide/2894189/. «Περί του Διγενή Ακρίτα στην Κύπρο», σε: http://spirit16.blogspot.com/2008/12/blog-post_9027.html, «Περί Κύπρου Ακρίτες», σε: https://kyriakostapakoudes.blogspot.com/2014/04/blog-post_9286.html, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται: «Τα Κυπριακά δημοτικά Ακριτικά ποιήματα δημιουργήθηκαν στα χρόνια των επιδρομών των Σαρακηνών και των Αράβων, με επίκεντρο τους Ακρίτες που αποστέλλονταν στο νησί για την φύλαξη των συνόρων της Κύπρου. Από τους Ακρίτες κυρίως ξεχωρίζει ο Διγενής, δεν πρέπει όμως να ξεχάσουμε και τους υπόλοιπους εξυμνούμενους ήρωες Ακρίτες όπως, οι Θεοφύλακτος, Διαφύλακτος, Ποσσύρκας, Αλιάντρης, Ανδρόνικος, Αρμούρης, Βάρδας Φωκάς, Νικηφόρος, Πετροτράχηλος, Πορφύρης, Κωσταντάς κ.ά. Όμως ο Διγενής ήταν ο πιο αντρειωμένος από όλους τους Ακρίτες που φύλαγαν τα σύνορα του Βυζαντίου και ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Σαρακηνών». Βλ. και Χρίστος Ιωαννίδης, «Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου», Αντρέα Ανδρέου, «Ο Πενταδάκτυλος και ο θρύλος του Διγενή», Οδυσσέας Οδυσσέως, «Ο Διγενής και ο Πενταδάκτυλος», Εφημερίδα των Μαθητών του Δημοτικό Σχολείο Εγκωμής Α’ (ΚΑ) «Της Πατρίδας μου τα Χώματα», σε: http://dim-egkomi1-ka-lef.schools.ac.cy/data/uploads/2017-2018/ergasies-mathitwn/efimeridatis-patridas-mou-xwmata.pdf. Βλ. και Γυμνάσιο Επισκοπής, corpus εργασιών μαθητών Τμ. Β1 στα πλαίσια του Πολιτιστικού Προγράμματος, με θέμα: «Προσέγγιση της Βυζαντινής Ιστορίας από πλευράς πολιτικής, θρησκείας, κοινωνίας και πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της επαφής του Βυζαντίου με άλλους λαούς) μέσα από τη μελέτη και την έρευνα πρωτογενών και δευτερογενών ιστορικών πηγών» (επιμ. Μεν. Τζανακάκης), σε:
http://episkopi.edu.gr/ergasies-projects/articles/ergasies.html?file=files/Projects/bizantio-menelaos.pdf

[3] «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», ό.π. «Πενταδάκτυλος», σε: https://www.kythrea.com/πενταδάκτυλος/

[4] «Πενταδάκτυλος», σε: kythrea.com

[5] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», σε: http://www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=8706&-V=limmata. Ο Άγιος Σπυρίδων γεννήθηκε το 270 μ.Χ. στο κατεχόμενο χωριό Άσσια (Άσκια) της Κύπρου. Χειροτονήθηκε ιερέας στο χωριό του και ήταν τόση η καλοσύνη, η ευσέβεια και η αρετή του, ώστε όταν χήρεψε η επισκοπή Τριμυθούντος, δια βοής λαός και κλήρος τον εξέλεξαν επίσκοπο. Από τη θέση αυτή προχώρησε τόσο στην αρετή, ώστε τον αξίωσε ο Θεός να κάνει πολλά θαύματα. Με το κύρος της αγίας και ηθικής ζωής του έλαβε μέρος στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο, που έγινε στη Νίκαια της Βιθυνίας, κατά την οποία κατατρόπωσε τους Αρειανούς και ανεδείχθη σε έναν από τους λαμπρότερους υπερασπιστές της Ορθοδοξίας. Εκοιμήθη στις 12 Δεκεμβρίου του 350 μ.Χ. Το έτος 648 μ.Χ. η Κύπρος αντιμετώπιζε μεγάλες επιδρομές από τους Σαρακηνούς και το λείψανο του Αγίου Σπυρίδωνος μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Τοποθετήθηκε στον Ναό των Αγίων Αποστόλων μαζί με εκείνο της Αυγούστας Θεοδώρας, όπου και παρέμεινε μέχρις ότου ο ιερέας Γρηγόριος Πολύευκτος, λίγες ημέρες πριν την άλωση, έλαβε τα δύο ιερά λείψανα και τα μετέφερε -μέσω Σερβίας, Θράκης και Μακεδονίας- στη Παραμυθιά της Ηπείρου. Τρία χρόνια το τίμιο λείψανο του Αγίου Σπυρίδωνος περιπλανήθηκε από τόπο σε τόπο μέχρις ότου έφθασε στην Κέρκυρα, όπου παραμένει άφθαρτο έως σήμερον, επιτελώντας πλήθος θαυμάτων.

[6] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος

[7] «Πενταδάκτυλος», ό.π.

[8]   «Ο Πενταδάκτυλος – Το σύμβολο της αγωνιστικότητας», σε: https://www.sigmalive.com/news/local/145600/o-pentadaktylos-to-symvolo-tis-agonistikotitas. «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου – Η άναρχη υλοτομία θα εξαφανίσει το βουνό», σε: https://www.newsbeast.gr/environment/arthro/608248/apeileitai-i-oroseira-tou-pedadaktulou. «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», ό.π. «Πενταδάκτυλος», ό.π.

[9] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[10]   «Ο Πενταδάκτυλος – Το σύμβολο της αγωνιστικότητας», ό.π., «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου …», ό.π.

[11] «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου ..», ό.π.

[12] «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», ό.π. «Πενταδάκτυλος», ό.π. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[13] «Ο Πενταδάκτυλος – Το σύμβολο της αγωνιστικότητας», ό.π. «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», ό.π. «Πενταδάκτυλος», ό.π.

[14] «Πενταδάκτυλος», ό.π. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[15] «Πενταδάκτυλος», ό.π.

[16] Άγιος Δημητριανός επίσκοπος Κηθηρίας (ή Κυθραίων ή Χυτρών) Κύπρου, σε: saint.gr

[17] «Πενταδάκτυλος», ό.π.

[18] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος

[19] «Πενταδάκτυλος», σε: el.wikipedia.org/wiki

[20] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου στην εκδήλωση “Πενταδάκτυλος: Τόσο κοντά μα τόσο μακριά”», σε: https://www.pio.gov.cy/ανακοινωθέντα-άρθρο.html?id=2113#flat. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο – Απειλείται με εξαφάνιση η χλωρίδα και πανίδα του», σε: https://www.newsbomb.com.cy/kypros/story/682998/katestrepsan-ton-pentadaktylo-apeileitai-me-exafanisi-i-xlorida-kai-panida-toy

[21]   Κυπριακή Δημοκρατία, Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Δασών, σε: http://www.moa.gov.cy/moa/fd/fd.nsf/fd93_gr/fd93_gr?OpenDocument

[22] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[23] «Flora of Cyprus – Χλωρίδα της Κύπρου. Ενδημικά Φυτά της Κύπρου – List of Endemics plants of Cyprus», σε: http://biodiversitycyprus.blogspot.com/2016/01/endemic-plants-of-cyprus_19.html. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[24] «Το όμορφο κυκλάμινο και η όμορφη Λατζιά», σε:
https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/chora-omorphe/to-omorpho-kyklamino-kai-e-latzia

[25] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[26] «Το όμορφο κυκλάμινο και η όμορφη Λατζιά», ό.π.

[27] «Ενδημικά Φυτά της Κύπρου ..», ό.π. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[28] Η περίφημη Λατζιά είναι το εθνικό δέντρο της Κύπρου και αφθονεί στα δάση της. Σχετ. βλ. και: «Το όμορφο κυκλάμινο και η όμορφη Λατζιά», ό.π.: «∆ρύς η κληθρόφυλλη, Λατζιά (golden oak). Ονοµατολογία: Η ονοµασία του γένους Quercusπροέρχεται από τη λατινική ονοµασία της δρυός και το επίθετο alnifolia από την οµοιότητα των φύλλων της µε αυτά της κλήθρας ή σκλέδρου (Alnus). Περιγραφή του φυτού: Η λατζιά είναι αειθαλές µικρό δέντρο ή ψηλός θάµνος ύψους µέχρι 10 m, συνήθως µε πολλές διακλαδώσεις και πλατιά κόµη. Τα φύλλα είναι απλά, δερµατώδη, έµµισχα, συνήθως ωοειδή, µε πριονωτές παρυφές. Η πάνω επιφάνεια τους είναι βαθυπράσινη, ενώ η κάτω είναι καλυµµένη µε πυκνό χρυσαφί (εξ ου και golden oak) ή καστανωπό τρίχωµα. Τα άνθη είναι µονογενή (αρσενικά και θηλυκά ξεχωριστά). Τα βαλανίδια (καρποί) έχουν καστανό χρώµα κατά την ωρίµανση και στη βάση τους φέρουν κύπελλο καλυµµένο µε λέπια».

[29] «Ενδημικά Φυτά της Κύπρου …», ό.π. «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[30] «Endemic mammals – Ενδημικά θηλαστικά της Κύπρου», σε:
http://biodiversitycyprus.blogspot.com/search/label/Endemic%20mammals

[31] «Bats of Cyprus», σε:
http://biodiversitycyprus.blogspot.com/search/label/Bats%20of%20Cyprus

[32] Σχετ. βλ. και «Birds of Cyprus», σε:
http://biodiversitycyprus.blogspot.com/search/label/Birds%20of%20Cyprus

[33] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος

[34] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[35] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[36] Το Φρούριο του Αγίου Ιλαρίωνα είναι θεμελιωμένο σε απόκρημνους βράχους που υψώνονται ως και 1.000 πόδια κάθετα, στη βόρεια πλευρά του Πενταδακτύλου. Πήρε το όνομα του από τον Άγιο Ιλαρίωνα, έναν από τους τριακόσους αγίους που ήρθαν στην Κύπρο από τους Αγίους Τόπους για να γλιτώσουν από τους Άραβες. Το Φρούριο κτίστηκε από τους Βυζαντινούς γύρω στα τέλη του 11ου αι. για σκοπούς αμυντικούς και συμπληρώθηκε αργότερα από Φράγκους βασιλιάδες. Είναι κτισμένο με πουρόπετρες από τα λατομεία της Κερύνειας. Σύμφωνα με μια παράδοση οι πέτρες μεταφέρονταν από εργάτες που ήταν γραμμή από τη Χρυσοκάβα και την Αγία Βαρβάρα της Κερύνειας ως το Φρούριο. Όταν τέλειωσε το κτίσιμο και ο επιστάτης τους είπε να σταματήσουν, οι εργάτες άφησαν τις πέτρες που κρατούσαν κάτω και έτσι έμεινε μια γραμμή από πέτρες από την Κερύνεια ως τον Άγιο Ιλαρίωνα. Πρώτα κτίστηκε η βυζαντινή εκκλησία του Φρουρίου που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ιλαρίωνα και αργότερα, όταν έγινε μοναστήρι, προστέθηκαν δωμάτια των μοναχών και τραπεζαρία. Επί Αλεξίου Κομνηνού η όλη περιοχή οχυρώθηκε και κτίστηκε στο Φρούριο. Αργότερα οι Λουζινιανοί ψήλωσαν τα τείχη και έκτισαν το βασιλικό παλάτι στην κορυφή του Φρουρίου. Η θέα από το παλάτι είναι μαγευτική. Όπως γράφει και ο Στράτης Μυριβήλης μετά από μια επίσκεψή του στο Φρούριο: «Ανέβηκα στο Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα… Είναι ένα έργο πολέμου φοβερό, που στέκεται εκεί ψηλά με τις άπειρες στοές και καμάρες και πολεμίστρες του, τα χίλια σπίτια της βασίλισσας, το λέει ο λαός. Και είναι κει ένα τοξωτό παράθυρο, το παράθυρο της βασίλισσας, από όπου το θέαμα του κάμπου και της θάλασσας που σέρνεται στα πόδια του βουνού είναι εξαίσιο». Σύμφωνα με μια παράδοση που σχετίζεται με τη Ρήγαινα του Αγίου Ιλαρίωνα, το απόρθητο κάστρο ήταν για δύο χρόνια πολιορκημένο. Οι πολιορκητές μη βρίσκοντας άλλο τρόπο για να κυριέψουν το κάστρο σοφίστηκαν ένα τέχνασμα. Μάζεψαν τα πράγματά τους και προσποιήθηκαν ότι έφυγαν για να κρυφτούν λίγο πιο κάτω. Ένας από τους στρατιώτες πολιορκητές ντύθηκε γυναίκα και άρχισε να κτυπά την πόρτα του κάστρου ζητώντας βοήθεια γιατί τάχα ήταν ετοιμόγεννη. Η Ρήγαινα του Φρουρίου συγκινήθηκε και έδωσε εντολή να ανοίξουν στη φτωχή γυναίκα. Μόλις όμως η πόρτα του κάστρου άνοιξε όρμησαν μέσα οι στρατιώτες που πολιορκούσαν το κάστρο. Η Ρήγαινα μαζί με τις άλλες γυναίκες του Φρουρίου για να αποφύγουν την ατίμωση ρίχτηκαν στο γκρεμό και σκοτώθηκαν. Το Φρούριο του Αγίου Ιλαρίωνα, ένα Φρούριο που δεν καταλήφθηκε ποτέ από έφοδο βρίσκεται σήμερα στα χέρια των Τούρκων» (σχετ. βλ. https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/chora-omorphe/omorpha-kastra).

[37] Το Φρούριο του Βουφαβέντο βρίσκεται κτισμένο σε μια απόκρημνη βουνοκορφή του Πενταδακτύλου, σε υψόμετρο 954 μέτρα. Η ονομασία του φρουρίου έχει ιταλική προέλευση και σημαίνει «μέρος ανεμοδαρμένο». Το Βουφαβέντο κτίστηκε αρχικά από τους Βυζαντινούς στα χρόνια της αντιπαράθεσής τους με τους Άραβες και αργότερα επεκτάθηκε από τους Λουζινιανούς. Το φρούριο είναι κτισμένο σε δύο ζώνες. Η κατώτερη περιλαμβάνει το τείχος και τους πύργους, ενώ η δεύτερη που είναι πολύ ψηλότερα από την πρώτη περιλαμβάνει τους χώρους διαμονής, το παρεκκλήσι και τις στέρνες. Σύμφωνα με μια παράδοση τα δωμάτια του φρουρίου ήταν εκατόν ένα. Στο ένα από αυτά τα δωμάτια φυλάγονταν οι αμύθητοι θησαυροί της Ρήγαινας που δεν έχουν ακόμα βρεθεί. Το Βουφαβέντο, όπως και τα άλλα δύο φρούρια του Πενταδακτύλου παραμένουν σκλαβωμένα στα χέρια των Τούρκων (σχετ. βλ. https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/chora-omorphe/omorpha-kastra).

[38] Το Κάστρο της Καντάρας είναι το ανατολικότερο από τα τρία κάστρα που κτίστηκαν στην  οροσειρά του Πενταδακτύλου. Κτισμένο σε ύψος 2.068 ποδιών δεσπόζει της βόρειας παραλίας της Κύπρου, της πεδιάδας της Μεσαορίας και ελέγχει την είσοδο στην χερσόνησο της Καρπασίας. Πρωτοκτίστηκε από τους Βυζαντινούς,  πιθανό  μετά την πλήρη απαλλαγή της Κύπρου το 965 μ.Χ. από τον Αραβικό κίνδυνο. Τίποτε όμως δεν είναι γνωστό για το κάστρο πριν την  κατάκτηση της Κύπρου από τον βασιλέα Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο, το 1191 (σχετ. βλ. https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/chora-omorphe/omorpha-kastra).

[39] «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου ..», ό.π., el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος

[40] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[41] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[42] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[43] «Ρήγαινα: Η μυστηριώδης Βασίλισσα της Κύπρου», σε: https://www.cyprushighlights.com/2011/01/19/ρήγαινα-ένα-πρόσωπο-της-λαικής-παράδο/ Νίκος Σπανός, «Ο όμορφος Πενταδάκτυλος», περιοδικό «Αδούλωτη Kερύνεια – H κατεχόμενη γη μας», Λευκωσία 1993, σε: https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/chora-omorphe/o-omorphos-pentadaktylos

[44] «Ρήγαινα: Η μυστηριώδης Βασίλισσα της Κύπρου», ό.π. Νίκος Σπανός, ό.π.

[45] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος

[46] Νίκος Σπανός, ό.π.

[47] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[48] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[49] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[50] Πέλλαπαϊς, σε: http://www.keryniaek.com/index.php?pageid=46&lang=gr

[51] Άντρος Παυλίδης, «Πενταδάκτυλος το βουνό της Παναγίας», σε: http://www.kykkos.org.cy/imkt.cy.net/11/T11-110.pdf

[52] https://www.offsite.com.cy/

[53] «Αρχίζουν εργασίες συντήρησης στο Αρμενομονάστηρο», σε: https://politis.com.cy/politis-news/kypros/archizoyn-ergasies-syntirisis-sto-armenomonastiro/

[54] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[55] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[56] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[57] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος. Σχετ. βλ. Άθος Ερωτοκρίτου, «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου 1963-1964», εκδ. Αιγαίον 2018.

[58] el.wikipedia.org/wiki/Πενταδάκτυλος. Βλ. και Άθος Ερωτοκρίτου, ό.π.

[59] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[60] «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδάκτυλου 1963-1964», σε: https://www.philenews.com. Βλ και Άθος Ερωτοκρίτου, ό.π.

[61] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[62] Αθανάσιος Γαληνός, «Αφιέρωμα στη μάχη του Κοτζάκαγια (20-21 Ιουλίου 1974)», σε: https://averoph.wordpress.com/2020/07/20/αφιέρωμα-στη-μάχη-του-κοτζάκαγια-νύκτ/

[63] Αθανάσιος Γαληνός, «Αφιέρωμα στη μάχη του Κοτζάκαγια ..», ό.π.

[64] «ΛΟΚ 1974: Συγκλονιστικές μαρτυρίες από τις επικές μάχες», συνέντευξη του Μ. Οικονομίδη, Προέδρου του Παγκύπριου Συνδέσμου Εφέδρων Καταδρομέων για τις μάχες στα βουνά του Πενταδάκτυλου του 1974 και την εισβολή του Αττίλα, σε: https://www.youtube.com/watch?v=GBiKsHhSP9I

[65] Βλ. «181 ΜΠΠ: Η άνανδρη καταστροφή», Επίσημη Ιστοσελίδα Παγκύπριου Συνδέσμου Εφέδρων Πυροβολικού, σε: https://www.pyrovolitis.org.cy. Βλ. και «Η θυσία του ήρωα Καλμπουρτζή και των παιδιών του», σε: https://www.ant1.com.cy . «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[66] https://sites.google.com/site/kyprosmouagapemene/nesos-tyranismene/katechomene-keryneia

[67] Χριστίνα Κάσια: «15 Νοεμβρίου 1983: Ο Ραούφ Ντενκτάς ανακηρύσσει τη σύσταση της «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου» – του ψευδοκράτους, σε: http://www.pontos-news.gr/article/186753/15-noemvrioy-1983-o-raoyf-ntenktas-anakiryssei-ti-systasi-tis-toyrkikis-dimokratias: «Ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Σπύρος Κυπριανού, σε δήλωσή του την ίδια ημέρα ανέφερε: “Αυτή η ενέργεια όχι μόνο περιπλέκει περαιτέρω το Κυπριακό πρόβλημα, αλλά καθιστά φανερό ότι στόχος της τουρκικής πλευράς ήταν πάντοτε η δημιουργία τετελεσμένων γεγονότων και η καλλιέργεια συνθηκών με σκοπό την απόσχιση της κατεχόμενης περιοχής από την Κυπριακή Δημοκρατία”. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών επισήμανε ότι αυτή η ενέργεια είναι “αντίθετη προς τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας για την Κύπρο και σε αντίφαση με τις συμφωνίες κορυφής του 1977 και 1979”. Οι κυβερνήσεις της Κύπρου, της Ελλάδας και της Βρετανίας ζήτησαν από κοινού έκτακτη σύνοδο του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για να εξετάσει την κατάσταση. Τρεις ημέρες αργότερα, μετά από διεκδίκηση της Κύπρου, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ καταδικάζει την ενέργεια ως νομικώς άκυρη, καλώντας όλα τα κράτη μέλη να μην αναγνωρίσουν το νέο “κράτος”, αφού το μόνο νόμιμο και αναγνωρισμένο κράτος είναι η Κυπριακή Δημοκρατία. Η Τουρκία από την πλευρά της ανταλλάσσει “πρέσβεις” με το ψευδοκράτος και το αναγνωρίζει παράνομα. Το Μπαγκλαντές αναγνώρισε το ψευδοκράτος για μερικές ώρες, ωστόσο λόγω της έντονης παρέμβασης της Λευκωσίας προς την Ουάσινγκτον, η Αμερική ζήτησε από τη χώρα να ανακαλέσει την απόφασή της, όπως και έγινε. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάσισε ότι το ψευδοκράτος δεν υπάρχει και αποτελεί υποτελή στην Τουρκία δομή. Παρ’ όλα αυτά, ο Οργανισμός Ισλαμικών Συνδιασκέψεων έχει αναγνωρίσει την “Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου” και τη δέχθηκε ως παρατηρητή με την ονομασία “Τουρκικό Κυπριακό κράτος”».

[68] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[69] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου ..», ό.π. Σχετ. βλ. και «Φωτογράφος αναδεικνύει την απαράμιλλη ομορφιά του Πενταδακτύλου», ό.π.

[70] «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, 22 Οκτωβρίου 2009, E-5053/09, υποβολή γραπτής ερώτησης: Antigoni Papadopoulou (S-D) προς την Επιτροπή, σε: https://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+WQ+E-2009-5053+0+DOC+XML+V0//EL

[71] «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, ό.π.

[72] «20 Κύπριοι εκφράζονται για τη σημαία στον Πενταδάκτυλο», σε: city.sigmalive.com

[73] «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[74] «Τοποθέτηση τουρκικής σημαίας στον Πενταδάκτυλο», Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, 27 Ιανουαρίου 2010, E-5053/2009, Απάντηση του κ. Rehn εξ ονόματος της Επιτροπής, σε: https://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2009-5053&language=EL

[75] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου ..», ό.π.

[76] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», σε: https://mirandalysandrou.wordpress.com/2014/12/15/κατακρεουργούν-τον-πενταδάκτυλο/

[77] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[78] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[79] «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[80] Βλ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σε: https://ec.europa.eu/cyprus/about-us/turkish-cypriots_el

[81] Σοφία Παυλάκη, «Διατήρηση φυσικών οικοτόπων κατά το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έγκριση σχεδίων διαχείρισης», σε: https://dasarxeio.com/2017/12/09/51753/. Μάριος Αδάμου, «Ισοπεδώνουν τον Πενταδάκτυλο οι Τούρκοι», σε: https://www.ant1.com.cy/news/cyprus/article/68116/kindyneyei-na-katastrafei-o-pentadaxtylo/. Σχετ. βλ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Τουρκοκυπριακή κοινότητα», σε: https://ec.europa.eu/cyprus/about-us/turkish-cypriots_el: «Κανονισμός (ΕΚ) αριθ.  866/2004 του Συμβουλίου της  29ης Απριλίου  2004 για το καθεστώς βάσει του άρθρου  2  του πρωτοκόλλου αριθ.  10  της πράξης προσχώρησης» (EE  L  206/9.6.2004,  σ.  51), σε: chrome-extension://oemmndcbldboiebfnladdacbdfmadadm/https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004R0866:20130808:EL:PDF. Βλ. και «Πράξη περί των όρων προσχωρήσεως της Τσεχικής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Εσθονίας, της Κυπριακής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Λετονίας, της Δημοκρατίας της Λιθουανίας, της Δημοκρατίας της Ουγγαρίας, της Δημοκρατίας της Μάλτας, της Δημοκρατίας της Πολωνίας, της Δημοκρατίας της Σλοβενίας και της Σλοβακικής Δημοκρατίας και των προσαρμογών των Συνθηκών επί των οποίων βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση – Πρωτόκολλο αριθ. 10 για την Κύπρο (ΕΕ L 236/23.09.2003 σ. 0955-0955)», σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL-EN/TXT/?uri=CELEX:12003T/PRO/10&from=EN

[82] https://www.ant1.com.cy/

[83] Κυπριακή Δημοκρατία, Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Δασών, «Η Πυροπροστασία των δασών της Κύπρου», Λευκωσία 2010, σε: http://www.moa.gov.cy/moa/fd/fd.nsf/fd93_gr/fd93_gr?OpenDocument

[84] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[85] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[86] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[87] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[88] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[89] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[90] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[91] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[92] «5.000 εκτάρια κάηκαν από την πυρκαγιά στην Μόρφου», σε: http://e-shocknews.com/?p=126778

[93] Μυρτώ Ζουμίδου, «Οδοιπορικό στις καταστροφές του Πενταδακτύλου», σε: https://www.philenews.com/eidiseis/topika/article/939613/odoiporiko-stis-katastrofes-toy-pentadaktyloy-eikones

[94] «Μεγαλώνει καθημερινά η καταστροφή του Πενταδακτύλου από τα λατομεία», σε: http://www.reporter.com.cy/local-news/article/694644/

[95] «Πενταδάκτυλος οροσειρά», ό.π.

[96] Μυρτώ Ζουμίδου, ό.π.

[97] Μυρτώ Ζουμίδου, ό.π. Βλ. και Μιχάλη Χατζηβασίλη, «Μωσαϊκά από Πενταδάκτυλο τοποθετούνται στο Παγκύπριο», σε: https://www.philenews.com/, όπου καταγγέλλεται ότι, παρά την τεράστια καταστροφή που συντελείται τα τελευταία χρόνια στον Πενταδάκτυλο, υλικά που προέρχονται από την οροσειρά χρησιμοποιούνται στις ελεύθερες περιοχές ακόμα και σε κυβερνητικά έργα, όπως στην αναβάθμιση του Παγκύπριου Γυμνασίου. Σχετ. και «Καταγγελία από Οικολόγους: Μωσαϊκά από τον Πενταδάκτυλο στις ελεύθερες περιοχές», σε: https://www.newsbomb.com.cy/

[98] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[99] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π. Βλ. σχετ. και Α. Παναγιώτου, «Λατομεία» (σε: http://www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=6605&-V=limmata): «Η λέξη λατομείο προέρχεται από το λάας – λάς που σημαίνει λίθος και το ρήμα τέμνω. Σύμφωνα με τον Περί Μεταλλείων και Λατομείων Νόμο, κεφ. 270, λατομείο “σημαίνει εκσκαφήν ή σύστημα εκσκαφών γενομένων προς τον σκοπόν ή εν σχέσει προς την λήψιν λατομικών υλικών (είτε εις την φυσικήν των κατάστασιν είτε εν διαλύσει, είτε εντός υγρού) ή υποπροϊόντων λατομικών υλικών, δεν είναι δε ούτε μεταλλείον ούτε απλώς φρέαρ, ή διάτρησις, ή φρέαρ και διάτρησις ομού”. Λατομικά δε υλικά σημαίνουν “άμμον ή λίθον, σχιστόπλακα, γρανίτην ή άλλα πετρώματα, κιμωλίαν, άργιλλον, πυρίτην λίθον, χάλικας, γύψον, ασβεστόλιθον, μάρμαρον, αργιλλάσβεστον και χαλαζίαν”. Η ιδιοκτησία και ο έλεγχος όλων των λατομικών υλικών και γενικά του ορυκτού πλούτου της χώρας ανήκουν στο κράτος. Προς διεξαγωγή οποιασδήποτε μορφής μεταλλευτικής έρευνας ή λατομικής εργασίας είναι απαραίτητη η απόκτηση της σχετικής άδειας από την αρμόδια αρχή που είναι το υπουργείο Εμπορίου και Βιομηχανίας. Οποιονδήποτε πρόσωπο επιθυμεί να εξασφαλίσει ερευνητική άδεια προς διεξαγωγή μεταλλευτικών ερευνών προς εντοπισμό λατομικού υλικού ή υλικών, ή προνόμιο λατομείου προς εκμετάλλευση του υλικού ή των υλικών αυτών, πρέπει να αποτείνεται με σχετική αίτηση προς τον προϊστάμενο της Υπηρεσίας Μεταλλείων του υπουργείου Εμπορίου και Βιομηχανίας. Τα προνόμια λατομείου σύμφωνα με τον Νόμο και τους σχετικούς κανονισμούς διαχωρίζονται σε δύο τάξεις, Α και Β. Τάξη Α’:Περιλαμβάνει: α) όλα τα προνόμια λατομείου των οποίων η έκταση υπερβαίνει τις 20 σκάλες (2,67 εκτάρια) και β) όλα εκείνα των οποίων ολόκληρο ή μέρος του υλικού που εξορύσσεται θα εξαχθεί ή θα τύχει επεξεργασίας και τα προϊόντα της οποίας θα εξαχθούν. Για την έκδοση των προνομίων της τάξης αυτής αρμόδιος είναι ο υπουργός Εμπορίου και Βιομηχανίας. Τάξη Β’:Περιλαμβάνει όλα τα προνόμια λατομείου με έκταση μικρότερη των 20 σκαλών (2,67 εκταρίων) και τα υλικά ή προϊόντα επεξεργασίας των προορίζονται να χρησιμοποιηθούν ή να πωληθούν στην Κύπρο. Αρμόδιος για την έκδοση των προνομίων της τάξης αυτής είναι ο προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μεταλλείων. Προνόμια λατομείου μπορούν να παραχωρηθούν από την αρμόδια αρχή για περίοδο που δεν θα υπερβαίνει τα 25 χρόνια και μπορούν να ανανεώνονται για περαιτέρω περίοδο ή περιόδους που δεν θα υπερβαίνουν τα 25 χρόνια σε κάθε περίπτωση. Σε ειδικές περιπτώσεις όμως, που απαιτείται σημαντική κεφαλαιουχική δαπάνη, η αρμόδια αρχή μπορεί κατά την κρίση της να παραχωρεί προνόμιο λατομείου για περίοδο που δεν θα υπερβαίνει τα 50 χρόνια και να το ανανεώσει για περίοδο που δεν θα υπερβαίνει τα 50 χρόνια σύμφωνα με τους εν ισχύ κανονισμούς. Τα σχετικά τέλη και ενοίκια για την έκδοση και κατοχή προνομίων λατομείου καθορίζονται από το Υπουργικό Συμβούλιο και εγκρίνονται από τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Ο κάτοχος προνομίου λατομείου δεν έχει το δικαίωμα να διεξαγάγει οποιασδήποτε φύσεως έρευνες ή λατομικές εργασίες επί ιδιωτικής γης εκτός εάν προηγουμένως εξασφαλίσει τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη ή κατόχου της. Στην περίπτωση όμως που προβάλλεται αδικαιολόγητη άρνηση παραχώρησης τέτοιας συγκατάθεσης, ή είναι αδύνατη ή μη πρακτική η εξασφάλισή της, τότε ο κάτοχος προνομίου λατομείου έχει το δικαίωμα να ζητήσει από την αρμόδια αρχή την επίταξη ή απαλλοτρίωση της ιδιωτικής γης με βάση τον νόμο περί Αναγκαστικής Απαλλοτριώσεως του 1962. Νοείται ότι ο κάτοχος προνομίου υποχρεούται να πληρώσει αποζημίωση στον κάτοχο ή ιδιοκτήτη της γης για οποιανδήποτε ζημιά ή απώλεια που δυνατό να υποστεί από τη διεξαγωγή των λατομικών εργασιών. Τα κυριότερα λατομεία στην Κύπρο σήμερα είναι τα λατομεία αμμοχάλικων (θραυστών σκύρων και άμμου, φυσικών αμμοχάλικων και χαβάρας), πρώτων υλών για την παραγωγή τσιμέντου, τούβλων και κεραμιδιών, ασβέστη, δομικής πέτρας, μαρμάρου, γύψου, μπεντονίτη, φαιοχώματος και ώχρας, σελεστίτη και χαλαζιακού ψαμμίτη. Αμμοχάλικα: Το μεγαλύτερο ποσοστό αμμοχάλικων για την οικοδομική βιομηχανία και οδοποιία προέρχεται από τη λατόμευση και θραύση διαβασικών και ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Τα κυριότερα λατομεία παραγωγής θραυστών σκύρων και άμμου στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου βρίσκονται στις περιοχές Μιτσερού – Αγίων Ηλιοφώτων (ασβεστολιθικά πετρώματα), Φαρμακά, Σιάς, Μοσφιλωτής, Σταυροβουνιού – Πυργών, Μοναγρουλλιού, Παρεκκλησιάς, Αγίου Μάμα – Καπηλειού, Ασπρογιάς (όλα σε διαβασικά πετρώματα) και τέλος Ξυλοφάγου και Ανδρολίκου (ασβεστολιθικά πετρώματα). Για την παραγωγή των θραυστών σκύρων και άμμου έχουν εγκατασταθεί σύγχρονες σκυροθραυστικές μονάδες που είναι σε θέση να παράγουν αδρανή υλικά των οποίων η ποιότητα να ανταποκρίνεται προς τα σχετικά κυπριακά πρότυπα. Τα πρότυπα καθορίζουν την ποιότητα των υλικών για χρήση στην οικοδομική βιομηχανία (σκυρόδεμα, πηλοί, επιχρίσματα) και οδοποιία. Πλην των λατομείων παραγωγής θραυστών σκύρων και άμμου, λειτουργεί αριθμός λατομείων παραγωγής κυρίως φυσικής άμμου σε διάφορες περιοχές όπως τα χωριά Ξυλοφάγου, Ξυλοτύμπου, Ορμίδια, Άγιος Θεόδωρος Λάρνακας, Τερσεφάνου, Επισκοπή και Πάνω Ζώδια. Τα λατομεία αυτά είναι συνήθως μικρά και λειτουργούν για μικρά χρονικά διαστήματα. Η ετήσια παραγωγή αμμοχάλικων υπερβαίνει τα 4 εκατομμύρια τόνους. Στην κατηγορία των φυσικών αμμοχάλικων συγκαταλέγεται και η χαβάρα που χρησιμοποιείται στην οδοποιία και ειδικότερα στην κατασκευή του υποστρώματος. Η χρήση της χαβάρας περιορίζεται συνεχώς και σταδιακά αντικαθίσταται από υλικά που παράγονται από τις σκυροθραυστικές μονάδες (βλ. πίνακα παραγωγής λατομικών υλικών). Τα λατομεία χαβάρας είναι μικρής διάρκειας και διαρκούν συνήθως όσο διαρκεί η κατασκευή ενός συγκεκριμένου δρόμου. Υλικά παραγωγής τσιμέντου: Για την παραγωγή τσιμέντου τύπου πόρτλαντ χρησιμοποιούνται βασικά δυο τύποι πετρωμάτων, η κιμωλία, γνωστή στη βιομηχανία τσιμέντου σαν ασβεστόλιθος ή λευκή μάργα, και η μάργα, γνωστή σαν κίτρινη μάργα ή άργιλλος. Όλα τα λατομεία παραγωγής των πιο πάνω πρώτων υλών βρίσκονται πλησίον των δυο τσιμεντοποιείων, δηλαδή στις περιοχές των χωριών Μονή, Μαρί και Πεντάκωμο. Υλικά παραγωγής τούβλων και κεραμιδιών: Βασικό υλικό για την παραγωγή τούβλων και κεραμιδιών είναι η άργιλλος. Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, τα τουβλοποιεία που ήσαν βασικά συγκεντρωμένα στην περιοχή Μιας Μηλιάς – Παλαικύθρου, χρησιμοποιούσαν σαν πρώτη ύλη τις αλλουβιακές αποθέσεις και προσχώσεις κατά μήκος της κοιλάδας του Πεδιαίου καθώς επίσης και αργιλλικό υλικό από τη διάβρωση του φλύσχη της Κυθρέας. Μετά την εισβολή τα νέα τουβλοποιεία που δημιουργήθηκαν νότια της Λευκωσίας, καθώς επίσης και εκείνα της Λεμεσού, χρησιμοποιούν αλλουβιακές αποθέσεις, πλειοκαινικές μάργες και προϊόντα διάβρωσης των διαβασικών κυρίως πετρωμάτων. Τα κυριότερα λατομεία βρίσκονται στις περιοχές Τσεριού, Δαλιού, Λυθροδόντα, Γεράσας και Καλού Χωριού – Αγίου Μάμα. Ασβέστης: Για την παραγωγή ασβέστη χρησιμοποιείται ασβεστόλιθος υψηλής περιεκτικότητας σε ανθρακικό ασβέστιο (πάνω από 95%). Παραδοσιακά τα μεγάλα ασβεστοποιεία της Κύπρου ήσαν συγκεντρωμένα στους πρόποδες της οροσειράς του Πενταδάκτυλου και ιδιαίτερα στις νότιες παρυφές του, μεταξύ Δικώμου και Κυθρέας. Ο βασικός λόγος ήταν η ύπαρξη των γνωστών ασβεστολιθικών σχηματισμών του Πενταδάκτυλου. Μετά την εισβολή και την κατάληψή τους από τα τουρκικά στρατεύματα, δημιουργήθηκε μόνο ένα σύγχρονο ασβεστοποιείο στην ελεύθερη περιοχή, κοντά στο Μιτσερό. Για την παρασκευή του ασβέστη (υδρασβέστη) χρησιμοποιείται ομφαλογενής ασβεστόλιθος του σχηματισμού της Κορωνιάς που χρησιμοποιείται επίσης για την παραγωγή θραυστών σκύρων και άμμου. Πέτρα δομήσεως: Ο ασβεστόλιθος και ειδικότερα ο απολιθωματοφόρος ψαμμιτικός ασβεστόλιθος ή ασβεστολιθικός ψαμμίτης των σχηματισμών της Λευκωσίας και της Αθαλάσσας, απετέλεσε τόσο στην Αρχαιότητα όσο και στους νεότερους χρόνους το κύριο δομικό υλικό. Οι πόλεις της Αρχαιότητας, τα οχυρωματικά έργα και τα λιμάνια κτίσθηκαν με ασβεστόλιθο. Ελλείψει καλής ποιότητας μαρμάρου, ο ασβεστόλιθος χρησιμοποιήθηκε εκτός από την τοιχοποιία και για την κιονοποιία, χαρακτηριστικό δε παράδειγμα είναι ο ναός του Απόλλωνος Υλάτη στο Κούριον, και ακόμη για την αγαλματοποιία. Κατά τη διάρκεια των Μεσαιωνικών χρόνων, ο ίδιος τύπος πετρώματος χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση των ανακτόρων και άλλων δημοσίων κτιρίων καθώς επίσης και των τειχών των πόλεων και των κάστρων. Στη Λευκωσία χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλη έκταση ο κιτρινωπός πωρόλιθος που απαντάται στις περιοχές Αγλαντζιάς, Αγίας Παρασκευής, Ακρόπολης και Γερολάκκου. Στο πρόσφατο παρελθόν τα αρχοντικά της Λευκωσίας και των προαστίων κτίσθηκαν με τον ίδιο τύπο πετρώματος. Μάρτυρες της μακρόχρονης λατόμευσης είναι τα τεχνητά σπήλαια και άλλες εκσκαφές που βρίσκονται στις πιο πάνω περιοχές. Λατομεία παραγωγής πέτρας καθορισμένων διαστάσεων για τοιχοποιία βρίσκονται στην περιοχή Κελλιών της επαρχίας Λάρνακας. Τα λατομεία είναι πλήρως βιομηχανοποιημένα και παράγουν μεταξύ άλλων πέτρες με διαστάσεις 30x20x10 εκατοστόμετρα, που είναι οι διαστάσεις των συνηθισμένων τούβλων. Στις περιοχές Κιβίδων της επαρχίας Λεμεσού και Τόχνης της επαρχίας Λάρνακας λειτουργούν επίσης παρόμοια λατομεία για παραγωγή πέτρας για διακοσμητικές δομικές εργασίες και για την κατασκευή πλακών για κατοικίες και για δάπεδα. Τα πετρώματα που χρησιμοποιούνται είναι ασβεστόλιθος, ασβεστολιθικός ψαμμίτης ή ακόμη και σκληρή κιμωλία με υψηλό ποσοστό πυριτίου, που ανήκουν στον σχηματισμό της Πάχνας. Άλλα λατομεία παραγωγής θρυμματισμένων πετρών ή ογκολίθων λειτουργούν στην περιοχή Μάμμαρι – Δένειας και Ύψωνα. Εκτός από τα λατομεία που αναφέρθηκαν πιο πάνω, σε ορισμένα μέρη της Κύπρου λειτουργούν μικρά λατομεία παραγωγής πλακών ανθεκτικών σε υψηλές θερμοκρασίες, για τζάκια και φούρνους. Το πέτρωμα που λατομεύεται για τους σκοπούς αυτούς είναι λεπτόκοκκη, σχετικά μαλακή κιμωλία που απαντάται σε στρώσεις. Σε παλαιότερες εποχές το ίδιο πέτρωμα, γνωστό σαν “πέτρα της Αθηένου”, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή λεκανών, των γνωστών βούρνων, για οικιακές και άλλες χρήσεις. Λατομεία παραγωγής τέτοιου είδους πλακών λειτουργούν σήμερα στην περιοχή Λυμπιών. Μάρμαρα: Τα μάρμαρα είναι μεταμορφωμένα πετρώματα και προέρχονται από τη μεταμόρφωση, κάτω από υψηλές συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας, ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Στην Κύπρο δεν υπάρχουν μάρμαρα υψηλής ποιότητας όπως τα γνωστά μάρμαρα της Πεντέλης, Πάρου και Καρράρας (Ιταλία), αλλά κρυσταλλικοί ή ανακρυσταλλωμένοι ασβεστόλιθοι, δηλαδή με μικρότερο βαθμό μεταμόρφωσης. Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου αποτελείται βασικά από τέτοιου είδους ασβεστόλιθους με χρώματα που ποικίλλουν από το άσπρο μέχρι το μαύρο. Σε διάφορες κατεχόμενες σήμερα από τους Τούρκους περιοχές, όπως η Μύρτου, λειτουργούσαν λατομεία μαρμάρου. Στις ελεύθερες περιοχές βρίσκονται μόνο μικρά κοιτάσματα μαρμάρων, συνήθως άσπρου χρώματος, στην επαρχία Πάφου και αποτελούν μέρος του συμπλέγματος των Μαμωνιών. Σε ολόκληρη την επαρχία υπάρχουν δεκάδες μικρά λατομεία μαρμάρου με ετήσια παραγωγή που κυμαίνεται μεταξύ 75.000-100.000 τόνων. Το μεγαλύτερο ποσοστό από την παραγωγή αυτή χρησιμοποιείται στην κατασκευή μαρμάρινων (κυρίως ως ψηφίδες) και παρασκευή διαφόρων άλλων προϊόντων της οικοδομικής βιομηχανίας, όπως ετοίμων επιχρισμάτων (σαγρέ, τρίτο χέρι σουβά κ.λπ.), “τζιόνι” για σπριτς και άλλα. Γύψος: Η Κύπρος συγκαταλέγεται μεταξύ των πλουσιοτέρων χωρών σε γύψο. Τεράστια επιφανειακά κοιτάσματα γύψου υψηλής ποιότητας είναι διασκορπισμένα σε ολόκληρο το νησί. Η περιεκτικότητά τους σε ένυδρο θειικό ασβέστιο (CaSO4 2H2O), κυμαίνεται μεταξύ 95-99%. Το ορυκτό γύψος απαντάται σε τρεις κύριες μορφές: α) Συμπαγής (ζαχαροειδής τύπος), β) κρυσταλλικός σελενίτης (αλάβαστρο) και γ) σε στρώσεις (μάρμαρο). Ο τελευταίος τύπος, το «μάρμαρο», χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν ιδιαίτερα στις πόλεις για κάλυψη δαπέδων, σκαλοπατιών κλπ. Τα γνωστότερα λατομεία προμήθειας “μαρμάρων” βρίσκονταν στην περιοχή Αραδίππου, στην επαρχία Λάρνακας. Η χρήση γύψου σαν οικοδομικού υλικού προϋποθέτει διαπύρωση σε θερμοκρασίες που κυμαίνονται μεταξύ 150°-180° Κελσίου και λειοτρίβιση. Πριν από τη δεκαετία του 1950 η διαπύρωση γινόταν σε πρωτόγονα καμίνια με αποτέλεσμα το παραγόμενο υλικό να είναι χαμηλής ποιότητας. Σήμερα η επεξεργασία της γύψου γίνεται σε σύγχρονες βιομηχανικές μονάδες, οι οποίες παράγουν διάφορα προϊόντα όπως επιχρίσματα (γύψος σε συνδυασμό με άλλα υλικά όπως περλίτη και ασβεστόλιθο), γυψοσανίδες, γύψο για εσωτερικές διακοσμήσεις και άλλα. Τέλος, σημαντικές ποσότητες ακατέργαστης γύψου χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τσιμέντου καθώς και για εξαγωγή. Λατομεία γύψου λειτουργούν σήμερα στις περιοχές Αραδίππου – Καλού Χωριού Λάρνακας και Τόχνης – Ψεματισμένου. Μπεντονίτης: Ο μπεντονίτης είναι αργιλλικό πέτρωμα με κύριο συστατικό το ορυκτό μοντμοριλονίτη. Λόγω των ιδιαζουσών ιδιοτήτων του, όπως η διόγκωσή του με την πρόσληψη νερού, η μεγάλη απορροφητικότητα και η θιξοτροπική ιδιότητά του, έχει πολλαπλές χρήσεις στη βιομηχανία. Παρόλο που στην Κύπρο υπάρχουν εκτεταμένα κοιτάσματα μπεντονίτη, η συστηματική εκμετάλλευση, επεξεργασία και εξαγωγή του άρχισε μετά το 1974. Ο κυπριακός μπεντονίτης λόγω της ορυκτολογικής του σύστασης (ασβεστούχος μπεντονίτης) δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη φυσική του κατάσταση στους κυριότερους τομείς της βιομηχανίας όπου χρησιμοποιείται ο μπεντονίτης του εξωτερικού, όπως η ανόρυξη βαθειών γεωτρήσεων, έργα πολιτικής μηχανικής, μεταλλουργία κ.λπ. Με την κατάλληλη όμως επεξεργασία (ενεργοποίηση) καθίσταται εφάμιλλος των υψηλής ποιότητας μπεντονιτών του εξωτερικού. Λατομεία μπεντονίτη βρίσκονται στις περιοχές Τρούλλων, Πεντακώμου – Μοναγρουλλιού, Αγίας Μαρίνας Ξυλιάτου, Νατάς, Αρμενοχωριού – Φοινικαριών, Παρσάτας (Καλαβασού) και Κανναβιούς. Εργοστάσιο επεξεργασίας (ενεργοποίησης) μπεντονίτη λειτουργεί στην περιοχή Πεντακώμου. Φαιόχωμα (ούμπρα): Εκτός από τον χαλκό και τον αμίαντο, η Κύπρος ήταν γνωστή κατά την Αρχαιότητα και για τις εξαιρετικής ποιότητας φυσικές χρωστικές της και ιδιαίτερα το φαιόχωμα, γνωστό κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους σαν terra umbra, και την ώχρα. Η εκμετάλλευσή τους συνεχίζεται σχεδόν αδιάλειπτα από τους Προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα. Τα κοιτάσματα του φαιοχώματος βρίσκονται διάσπαρτα στους πρόποδες της οροσειράς του Τροόδους και συγκεκριμένα στην επαφή μεταξύ των λαβών του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους και των υπερκείμενων ιζηματογενών σχηματισμών. Το φαιόχωμα είναι ιζηματογενές πέτρωμα πλούσιο σε οξείδια του σιδήρου και μαγγανίου. Απαντάται υπό μορφή μικρών κυρίως κοιτασμάτων φακοειδούς ή ακανόνιστης μορφής, με διάμετρο μερικών δεκάδων μέτρων και πάχος λίγων μέτρων. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις το πάχος των κοιτασμάτων φθάνει τα 100 μέτρα, οπότε τα αποθέματά τους υπερβαίνουν το 1.000.000 τόνους. Το χρώμα του φαιοχώματος ποικίλλει από καφέ μέχρι μαύρο. Τα κοιτάσματα ώχρας είναι σχετικά περιορισμένα σε σύγκριση με τα κοιτάσματα του φαιοχώματος και συνδέονται άμεσα με τα κοιτάσματα των χαλκούχων σιδηροπυριτών. Θεωρούνται σαν προϊόν υποθαλάσσιας διάβρωσης και οξείδωσης των κοιτασμάτων αυτών και ως εκ τούτου τα κοιτάσματα της ώχρας βρίσκονται είτε πάνω από τα κοιτάσματα των χαλκούχων σιδηροπυριτών, είτε πλησίον τους. Τα μεγαλύτερα κοιτάσματα ώχρας βρίσκονται στη Σκουριώτισσα (λόφος της Φουκάσας). Μικρότερα βρέθηκαν στον Μαθιάτη και στην Καλαβασό. Το φαιόχωμα και η ώχρα τυγχάνουν επεξεργασίας (διαπυρούνται και λειοτριβούνται) σε ειδικά εργοστάσια που λειτουργούν στη Λάρνακα, Τρούλλους και Αναλιόντα. Λατομεία φαιοχώματος λειτουργούν στις περιοχές Τρούλλων, Ποταμιούς – Κάτω Μονής, Καμπιών – Αναλιόντα, Μαθιάτη, Αλάμπρας – Λυμπιών – Πυργών, Παρεκκλησιάς, Πέρα -Πεδιού και Σαραμά – Μελάνδρας. Σελεστίτης: Μέχρι πρόσφατα το ορυκτό σελεστίτης (θειικό στρόντιο) ήταν άγνωστο στην Κύπρο. Το 1977 το Τμήμα Γεωλογικής Επισκοπήσεως ανακάλυψε το πρώτο κοίτασμα στα βόρεια του χωριού Μαρώνι. Η λατόμευσή του άρχισε πρόσφατα το δε εξορυσσόμενο υλικό εμπλουτίζεται σε εργοστάσιο εμπλουτισμού που βρίσκεται στο Βασιλικό. Χαλαζιακός Ψαμμίτης: Παρόλο που μικρές συγκεντρώσεις χαλαζιακού ψαμμίτη υπάρχουν διάσπαρτες στο σύμπλεγμα των Μαμωνιών σε ολόκληρη την επαρχία Πάφου, τα πλέον αξιόλογα κοιτάσματα βρίσκονται στην περιοχή Παρεκκλησιάς – Πύργου της επαρχίας Λεμεσού. Πρόσφατες έρευνες από το Τμήμα Γεωλογικής Επισκοπήσεως απέδειξαν ότι τα ολικά αποθέματα των κοιτασμάτων αυτών είναι της τάξεως του 1,5 εκατ. τόνων με περιεκτικότητα χαλαζίου που κυμαίνεται μεταξύ 56% και 96,5%. Η περιεκτικότητα των οξειδίων του σιδήρου, που θεωρείται σαν ανεπιθύμητη ουσία για χρήσεις του ψαμμίτη στην υαλουργία (ειδικότερα του διαφανούς γυαλιού), κυμαίνεται μεταξύ 0 και 14,5%. Το μόνο λατομείο που βρίσκεται στην περιοχή λειτουργεί περιοδικά για παραγωγή μικρών ποσοτήτων χαλαζιακού ψαμμίτη για χρήσεις στη μεταλλουργία (χυτήρια) και τον κατασκευαστικό τομέα. Λευκόλιθος: Μικρά κοιτάσματα λευκολίθου ή μαγνησίτη εντοπίσθηκαν στη χερσόνησο του Ακάμα, δυτικά του Νέου Χωριού, και σε περιοχές του δάσους της Λεμεσού και ειδικότερα στην περιοχή της Παναγίας της Αμιρούς, ανατολικά του χωριού Αψιού. Ο λευκόλιθος απαντάται υπό μορφή λεπτών φλεβών ή φακών μέσα σε έντονα σερπεντινιωμένα και θρυμματισμένα υπερβασικά πετρώματα, όπως τους περιδοτίτες. Στην περιοχή του Ακάμα, όπου βρίσκονται και οι πιο αξιόλογες συγκεντρώσεις λευκόλιθου, το πάχος των φλεβών σπανίως υπερβαίνει τα 30 εκατοστόμετρα, σε εξαιρετικές δε περιπτώσεις εντοπίσθηκαν κοιτάσματα πλάτους 3 μέτρων. Η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων αυτών έγινε κατά περιόδους, 1921-1922 και 1944-1953, και απέδωσε 1.750 περίπου τόνους λευκόλιθου με μέση περιεκτικότητα ανθρακικού μαγνησίου (MgCCh) 94%-96%. Η μέθοδος εκμετάλλευσης ήταν συνδυασμός υπαιθρίων (φρεάτων και τάφρων) και υπογείων εκσκαφών (στοών και σηράγγων). (…) Τύποι λατομείων και μέθοδοι εξόρυξης των λατομικών υλικών: Με εξαίρεση το μικρό λατομείο λευκολίθου στον Ακάμα που λειτούργησε στο παρελθόν και ως υπόγειο, όλα τα άλλα προαναφερθέντα λατομεία είναι υπαίθρια. Στις πλείστες των περιπτώσεων τα λατομικά υλικά καλύπτονται από λεπτό στρώμα ακατάλληλου υλικού το οποίο απομακρύνεται πριν αρχίσει η εκμετάλλευση. Οι μέθοδοι εξόρυξης των λατομικών υλικών είναι συνάρτηση των φυσικών ιδιοτήτων του υλικού ή των υλικών. Π.χ. για την εξόρυξη υλικών με χαμηλή συνεκτικότητα όπως είναι τα φυσικά αμμοχάλικα, ή μαλακών υλικών όπως είναι οι διάφοροι τύποι αργίλλων, μαργών και φαιοχώματος, χρησιμοποιούνται μηχανικοί εκσκαφείς – φορτωτήρες. Αντίθετα, για την εξόρυξη σκληρών πετρωμάτων ή ορυκτών όπως μαρμάρων, ασβεστόλιθων, διαβάση, σελεστίτη, κλπ., χρησιμοποιούνται, σε συνδυασμό με τα μηχανικά μέσα εκσκαφής, εκρηκτικές ύλες. Τέλος για τη λατόμευση πετρωμάτων καθορισμένων διαστάσεων (πέτρα δομήσεως) χρησιμοποιούνται δισκοπρίονα».

[100] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[101] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[102] «Οροσειρά του Πενταδακτύλου – Μια μοναδική φυσική κληρονομιά σε μεγάλο κίνδυνο», σε: http://www.ec.gov.cy/. Μάριος Αδάμου, ό.π.

[103] «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[104] «Οροσειρά του Πενταδακτύλου – Μια μοναδική φυσική κληρονομιά σε μεγάλο κίνδυνο», ό.π.

[105] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π., Μάριος Αδάμου, ό.π.

[106] «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[107] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. Μάριος Αδάμου, ό.π.

[108] «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[109] Μιχ. Κυβιδιώτης, «Αυτοψία του AlphaNewslive στα λατομεία που “σκίζουν” καθημερινά τον Πενταδάκτυλο», σε: https://www.alphanews.live/cyprus/aytopsia-toy-alphanewslive-sta-latomeia-poy-skizoyn-kathimerina-ton-pentadaktylo

[110] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. «Κατέστρεψαν τον Πενταδάκτυλο ..», ό.π.

[111] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου …», ό.π. Μιχ. Κυβιδιώτης, ό.π.

[112] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[113] «Ενώπιον της ΕΕ η καταστροφή στον Πενταδάκτυλο – Τα ερωτήματα που αναμένουν απαντήσεις», σε: https://www.tothemaonline.com/Article/151891/enwpion-ths-ee-h-katastrofh-ston-pentadaktylo—ta-erwthmata-poy-anamenoyn-apanthseis–fwtografies

[114] Μιχ. Κυβιδιώτης, ό.π.

[115] «Ποινικοποιείται η χρήση οικοδομικών υλικών από τον Πενταδάκτυλο», σε: https://www.philenews.com/eidiseis/paraskinio/article/611611/poinikopoieitai-i-chrisi-oikodomikon-ylikon-apo-ton-pentadaktylo

[116] «Πενταδάκτυλος, τόσο κοντά… μα τόσο μακριά – Ένα ταξίδι γνωριμίας στον πανέμορφο Πενταδάκτυλο μέσω του ντοκιμαντέρ του Πασχάλη Παπαπέτρου», σε:
https://www.checkincyprus.com/article/29809/pentadaktylos-toso-konta-ma-toso-makria

[117] «Πενταδάκτυλος, τόσο κοντά… μα τόσο μακριά …», ό.π.

[118] «Συνεχίζεται η καταστροφή του κατεχόμενου Πενταδάκτυλου από την ανεξέλεγκτη λειτουργία λατομείων», σε: http://cmathopoulos.com/?p=33716

[119] «Συνεχίζεται η καταστροφή του κατεχόμενου Πενταδάκτυλου …», ό.π.

[120] «Karpaz’a taş ocağı baskısı – Yatırım gerekçesiyle birçok alanda çevre tahribatına göz yuman hükümet, bu yöndeki kötü siciline yeni bir suç eklemeye hazırlanıyor» (: «Επιβάρυνση από το λατομείο της Καρπασίας – Η κυβέρνηση, που κλείνει τα μάτια στις περιβαλλοντικές ζημίες σε πολλές περιοχές λόγω των επενδύσεων, ετοιμάζεται να προσθέσει ένα νέο έγκλημα στο κακό ιστορικό της προς αυτή την κατεύθυνση»), σε: https://haberkibris.com/karpaza-tas-ocagi-baskisi–2012-02-27.html

[121] «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου ..», ό.π.

[122] «Απειλείται η οροσειρά του Πενταδάκτυλου ..», ό.π.

[123] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[124] «Λατομεία στα Κατεχόμενα καταστρέφουν καθημερινά τον Πενταδάκτυλο», σε: https://www.protothema.gr/environment/article/366679/latomeia-sta-katehomena-katastrefoun-kathimerina-ton-pedadaktulo/

[125] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π. Βλ. και Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Τουρκοκυπριακή κοινότητα», σε: https://ec.europa.eu/cyprus/about-us/turkish-cypriots_el: «Κανονισμός (ΕΚ) αριθ.  866/2004 του Συμβουλίου της  29ης Απριλίου  2004 για το καθεστώς βάσει του άρθρου  2  του πρωτοκόλλου αριθ.  10  της πράξης προσχώρησης» (EE  L  206/9.6.2004,  σ.  51), σε: chrome-extension://oemmndcbldboiebfnladdacbdfmadadm/https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004R0866:20130808:EL:PDF. Βλ. και «Πράξη περί των όρων προσχωρήσεως της Τσεχικής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Εσθονίας, της Κυπριακής Δημοκρατίας, της Δημοκρατίας της Λετονίας, της Δημοκρατίας της Λιθουανίας, της Δημοκρατίας της Ουγγαρίας, της Δημοκρατίας της Μάλτας, της Δημοκρατίας της Πολωνίας, της Δημοκρατίας της Σλοβενίας και της Σλοβακικής Δημοκρατίας και των προσαρμογών των Συνθηκών επί των οποίων βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση – Πρωτόκολλο αριθ. 10 για την Κύπρο (ΕΕ L 236/23.09.2003 σ. 0955-0955)», σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL-EN/TXT/?uri=CELEX:12003T/PRO/10&from=EN

[126] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[127] Βλ. «Ευρωπαϊκή Ένωση – Ιστορική Αναδρομή», σε: Υπουργείο Εξωτερικών Κυπριακής Δημοκρατίας, http://www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2016.nsf/mfa22_gr/mfa22_gr?OpenDocument

[128] Βλ. «Ευρωπαϊκή Ένωση – Ιστορική Αναδρομή», ό.π. Το να επιχειρούμε βέβαια σήμερα να αποδείξουμε τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της Κύπρου μοιάζει περιττό, όπως άλλοτε ο Κωνσταντίνος Καβάφης θεωρούσε περιττό να προσπαθεί κάποιος να αποδείξει την ελληνικότητά της! Βλ. Κ.Π. Καβάφης, «Το Κυπριακόν Ζήτημα. Τα Ελγίνεια Μάρμαρα», εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία 2013, σελ. 30, κατά τον οποίο: «Πριν πραγματευτεί περί της λύσεως του Κυπριακού ζητήματος ο κ. Σιακαλλής, εκθέτει εν βραχεί την ιστορίαν της Κύπρου. Ο κύριός σκοπός είναι να αποδείξη το ελληνικόν της νήσου. Εις ημάς τους Έλληνας το πράγμα φαίνεται περιττόν. Είναι ως να αποδείκνυε τις ότι οι Πελοποννήσιοι είναι Έλληνες. Αλλ’ εν πραγματεία προωρισμένη δια ξένους αναγνώστας ουχί πάντας ευπαιδεύτους και ειδήμονας ήτο αναγκαίον».

[129] Βλ. «Ευρωπαϊκή Ένωση – Ιστορική Αναδρομή», ό.π. Σχετ. και Σταύρος Παντελής, «Ιστορία της Κύπρου» (Στρατηγικές εκδόσεις, Αθήνα), σελ. 448: «Στις 15 Νοεμβρίου 1983 το κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος. Αυτή η κίνηση ήταν αντίθετη προς όλες τις αποφάσεις του ΟΗΕ και καταδικάστηκε από όλο τον κόσμο. Τρεις μέρες αργότερα η απόφαση 541/83 του ΟΗΕ παρότρυνε τη διεθνή κοινότητα να μην αναγνωρίσει κανένα Κυπριακό κράτος εκτός από τη Δημοκρατία της Κύπρου. Η απόφαση ψηφίστηκε με 13 ψήφους υπέρ, μία κατά (Πακιστάν) και μία αποχή (Ιορδανία)».

[130] Βλ. «Ευρωπαϊκή Ένωση – Ιστορική Αναδρομή», ό.π.

[131] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ό.π.

[132] Η «Πράσινη Γραμμή» χωρίζει τα δύο τμήματα της Κύπρου από το 1974. Ο κανονισμός για την Πράσινη Γραμμή αριθ. 866/2004 του Συμβουλίου καθορίζει τους όρους κυκλοφορίας των προσώπων και αγαθών διαμέσου της Πράσινης Γραμμής, η οποία δεν αποτελεί σύνορο της ΕΕ (σχετ. βλ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ό.π.): «Κανονισμός (ΕΚ) αριθ.  866/2004 του Συμβουλίου της 29ης Απριλίου  2004 για το καθεστώς βάσει του άρθρου  2  του πρωτοκόλλου αριθ.  10  της πράξης προσχώρησης» (EE  L 206/9.6.2004,  σ.  51), σε: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2004R0866:20130808:EL:PDF

[133] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ό.π.

[134] Βλ. Συμβούλιο της Ευρώπης, απόφαση 1628/2008, «Situation in Cyprus», κατά την οποία: «The Assembly therefore: … 11.3. calls upon the authorities of the Turkish Cypriot community to: … 11.3.1. confirm their commitment to reunifying Cyprus, and to refrain from   insisting on the existence of a “separate state” in the north of the island; 11.3.2. put an end to  the  sales  of  Greek Cypriot properties, and  to any construction on  land belonging to Greek Cypriots, in the northern part of Cyprus; 11.3.3. consider specific aid to help the Turkish settlers to leave the northern part of the island; 11.3.4. respect point 5 of UN Security Council Resolution 550 by placing the city of Famagusta under UN administration; 11.4. calls upon   the authorities of  the Republic of Cyprus and of  the Turkish Cypriot community to protect all religious monuments and allow restoration work to take place whenever necessary», βλ. «Resolution 1628 (2008)2», σε: http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-DocDetails-EN.asp?FileID=17672&lang=EN.

[135] Λουκάς Αξελός, Περικλής Νεάρχου, Θέμος Στοφορόπουλος, Αθανασία Φωτιάδη, «Νέα Στρατηγική για την Κύπρο», εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2017, σελ. 14.

[136] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[137] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[138] Μιράντα Λυσάνδρου, Γιώργος Κακούρης, «Κατακρεουργούν τον Πενταδάκτυλο», ό.π.

[139] Λουκάς Αξελός, Περικλής Νεάρχου, Θέμος Στοφορόπουλος, Αθανασία Φωτιάδη, «Νέα Στρατηγική για την Κύπρο», ό.π., σελ. 16.

[140] Κ.Π. Καβάφης, «Το Κυπριακόν Ζήτημα. ..», σελ. 27, όπου βέβαια ο Καβάφης αναφέρεται στο όραμά του για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, όπως αυτό αργότερα αποτέλεσε βασική θέση και σκοπό του αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-59). Σχετ. και Άγγελος Συρίγος: «Αν δεν επιλυθεί το Κυπριακό δεν μπορούν να επιλυθούν τα άλλα θέματα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας», σε: https://www.skai.gr/news/greece/syrigos-skai-1003-an-den-epilythei-kypriako-den-tha-epilythoun-diafores-elladas-tourkias.

[141] «Χαιρετισμός Επιτρόπου Περιβάλλοντος κας Ιωάννας Παναγιώτου ..», ό.π.

[142] «Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου», σε: http://loukis-kyrenia.blogspot.com/2012/04/blog-post_6430.html

[143] Πρόεδρος Ένωσης Κοινοτήτων Επαρχίας Κερύνειας, σε:
http://www.keryniaek.com/index.php?pageid=205&lang=gr

[144] Πρόεδρος Ένωσης Κοινοτήτων Επαρχίας Κερύνειας, σε:
http://www.keryniaek.com/index.php?pageid=205&lang=gr

[145] Ελένη Τροβά, «Η πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης. Έννοια και περιεχόμενο»: «Η Υπόθεση της Παναγίας Κανακαριάς Κύπρου», εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 606.

[146] Βλ. Ελένη Τροβά, «Η πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης …», ό.π., σελ. 223.

[147] Βλ. Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 222: «Κύπρος: η μοναδικότητα του παραδείγματος».

[148] Βλ. Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 223: «Κύπρος: η μοναδικότητα του παραδείγματος».

[149] Βλ. Συμβούλιο της Ευρώπης, απόφαση 1628/2008, ό.π., κατά την οποία: «The Assembly therefore: … 11.3. calls upon the authorities of the Turkish Cypriot community to: … 11.3.1. confirm their commitment to reunifying Cyprus, and to refrain from   insisting on the existence of a “separate state” in the north of the island; 11.3.2. put an end to  the  sales  of  Greek Cypriot properties, and  to any construction on  land belonging to Greek Cypriots, in the northern part of Cyprus; 11.3.3. consider specific aid to help the Turkish settlers to leave the northern part of the island; 11.3.4. respect point 5 of UN Security Council Resolution 550 by placing the city of Famagusta under UN administration; 11.4. calls upon   the authorities of  the Republic of Cyprus and of  the Turkish Cypriot community to protect all religious monuments and allow restoration work to take place whenever necessary», «Resolution 1628 (2008)2», σε:
http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-DocDetails-EN.asp?FileID=17672&lang=EN

[150] Βλ. Συμβούλιο της Ευρώπης, απόφαση 1628/2008, ό.π.

[151] Βλ. απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, Ομοσπονδιακό Εφετείο ΗΠΑ, Αυτοκέφαλη Ελληνορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου και Κύπρος κατά Goldberg and FeldmanFine Arts και Goldberg. Σχετ. Ελ. Τροβά, ό.π., σελ. 608.

[152] Απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, ό.π. Ελ. Τροβά, ό.π., σελ. 608.

[153] Απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, ό.π. Ελ. Τροβά, ό.π., σελ. 608.

[154] Απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, ό.π. Ελ. Τροβά, ό.π., σελ. 609.

[155] Απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, ό.π. Ελ. Τροβά, ό.π., σελ. 609.

[156] Ο Επίσκοπος Νεαπόλεως π. Πορφύριος Παπαστυλιανού, παρακολουθώντας το 2011 μια τηλεοπτική συνέντευξη του Βρετανού τραγουδιστή Boy George, αναγνώρισε στο χώρο του σπιτιού του μία κυπριακή εικόνα του Παντοκράτορα του 18ου αιώνα. Μετά από προσπάθειες ήρθε σε επαφή με τον τραγουδιστή και πέτυχε τον επαναπατρισμό της ιεράς εικόνος του Ιησού Παντοκράτορος, ο οποίος κατά την εισβολή, είχε αφαιρεθεί και πωληθεί σε αρχαιοκαπήλους, από την εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους Νέου Χωριού Κυθρέας. Στον Boy George, που συναίνεσε πρόθυμα στο να επιστρέψει την εικόνα, ο Επίσκοπος δώρισε, ως ενθύμιο, μία άλλη εικόνα του Παντοκράτορα. Στη φωτογραφία ο π. Πορφύριος διακρίνεται κατά την επιστροφή του στην Κύπρο και τον επαναπατρισμό της ιεράς εικόνος (βλ. «Boy George, the Cypriot Bishop and the stolen icon of Christ», σε: https://www.bbc.co.uk/programmes/p00dcfwc).

[157] Η Τασούλα Χατζητοφή είναι Κύπρια πολιτιστική ακτιβίστρια και συγγραφέας, με καταγωγή από την Αμμόχωστο. Χάρη στις ακούραστες, γενναίες προσπάθειές της έχουν επαναπατριστεί έως σήμερα στην Κύπρο πολύ σημαντικά θρησκευτικά κειμήλια που εκλάπησαν και πωλήθηκαν στο εξωτερικό από Τούρκους αρχαιοκαπήλους και λαθρεμπόρους μετά την εισβολή το 1974. Με την συντονισμένη εργασία της, την ξεχωριστή τόλμη και την επιμονή της οδήγησε, μεταξύ άλλων, στη σύλληψη του αρχαιοκαπήλου Αϊντίν Ντικμέν και στην ανάκτηση εκατοντάδων έργων που είχε στην κατοχή του από λεηλατημένους θρησκευτικούς θησαυρούς της βόρειας Κύπρου. Στη φωτογραφία διακρίνεται η κα Χατζητοφή, το 1995, οπότε χάρη στις ενέργειές της επαναπατρίστηκε η ιερά εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ που είχε κλαπεί από Τούρκους αρχαιοκαπήλους και πωληθεί στην Ολλανδία, από τον ιερό ναό του Ευαγγελιστού Ιωάννου Πλατανιστάσας. Μολονότι η εκκλησία αυτή δεν εμπίπτει στα κατεχόμενα, η συγκεκριμένη εικόνα τις ημέρες της τουρκικής εισβολής το 1974, είχε προσωρινά παραχωρηθεί για προσκύνημα στην Επισκοπή Κερύνειας, απ’ όπου αφαιρέθηκε κατά την εισβολή και επωλήθη παράνομα σε συλλέκτη του εξωτερικού (βλ. http://www.tasoulahadjitofi.com/cases/, βλ. και «Η Κύπρια ακτιβίστρια Τασούλα Χατζητοφή παρουσιάζει το αυτοβιογραφικό της βιβλίο», σε: https://www.kathimerini.com.cy/. Σχετ. βλ. και: Τασούλα Χατζητοφή, «Η Κυνηγός Εικόνων», εκδ. Λιβάνη, Λεμεσός 2020.

[158] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 599.

[159] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 600.

[160] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 600.

[161] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 600.

[162] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 612.

[163] Σχετ. Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 611. Βλ. και Απόφαση 89-2809 της 24ης Οκτωβρίου 1990, ό.π.

[164] Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 600.

[165] Βλ. Ελένη Τροβά, ό.π., σελ. 514. Σχετ. με την αρχή της επικουρικότητας, βλ. Σοφία Παυλάκη, «Η συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος (άρθρο 24 Συντ.)», σε: https://dasarxeio.com/2017/03/13/42574/, σύμφωνα με την οποία η αρχή της επικουρικότητας υπαγορεύει πως η Κοινότητα δρα στον τομέα του περιβάλλοντος, εφ’ όσον οι σχετικοί στόχοι της μπορούν να πραγματοποιηθούν καλύτερα σε κοινοτικό επίπεδο παρά σε επίπεδο των επιμέρους κρατών μελών. 

[166] «Χαρμολύπη προκάλεσε η τελετή επαναπατρισμού των κειμηλίων στην Κύπρο», σε: https://www.archaiologia.gr/blog/2013/11/14/κύπρος-χαρμολύπη-προκάλεσε-η-τελετή-ε/

[167] Πρόεδρος Ένωσης Κοινοτήτων Επαρχίας Κερύνειας, σε: http://www.keryniaek.com/index.php?pageid=205&lang=gr. Σχετ. και «Τοιχογραφίες από την Αψινθιώτισσα στην Κύπρο», σε: http://www.kathimerini.com.cy/gr/politismos/stin-kypro-epistrefoyn-kai-alles-arxaiotites

ΚατηγορίεςΔασικά Οικοσυστήματα, Νομοθεσία, Προστατευόμενες περιοχές, Πυρκαγιές - Αναδασώσεις

Tags: Βιοποικιλότητα, Δίκτυο Natura, Δασικές Πυρκαγιές, Ευρωπαϊκή νομοθεσία, Κύπρος, Λατομεία, Προστατευόμενες περιοχές, Πενταδάκτυλος, Πολιτιστική κληρονομιά, Σοφία Παυλάκη